Məlum olduğu kimi, son günlər beynəlxalq mətbuatda xüsusən ABŞ-ın radikal siyasəti və iqtisadi sanksiyaları ən aktual məsələlərdən biri kimi yer alır. ABŞ prezidenti Donald Trampın “sanksiya maşınından” sərhədsiz və dost-düşmən fərqi qoymadan istifadə etməsi eyni zamanda, tez-tez bu sanksiyaları daha da genişləndirəcəyi barədə açıqlamalar verərək açıq bir şəkildə bəzi dövlətləri təhdid və şantaj etməsi dünya iqtisadiyyatına təbii ki təsirsiz ötüşmür. Ona görə də, bu məqalədə günümüzdə beynəlxalq iqtisadiyyata sanksiyaların, təhdid və şantajların təsirini araşdırmağa çalışmışıq.

İqtisadi sanksiyalar tarixən dövlətlərin bir-birilərinə təzyiq etmə vasitəsi olub, onları hər hansısa bir məsələdə kompromisə getməyə məcbur etmək məqsədilə həyata keçirilən iqtisadi tədbirlərin məcmusudur. Lakin qloballaşmadan sonra dünya iqtisadiyyatı artıq sanksiyalara qarşı immunitetini itirib. Belə ki, qloballaşma nəticəsində dünya dövlətləri azad bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında bir-birilə sıx iqtisadi əlaqələr qurmağa başladılar. Bu isə dövlətlərin bir-birindən iqtisadi asılılığını artırdı. Məhz ona görə də günümüzdə tətbiq edilən sanksiyalar dünya iqtsidadiyyatında ciddi böhranlara səbəb olur. Çünki bir dövlətin iqtisadi böhranla üzləşməsi istər-istəməz digər dövlətlərin iqtisadiyyatına da öz mənfi təsirini göstərir. Buna görə də sanksiyalar tətbiq etmək istəyən tərəf mütləq şəkildə onun əhatə dairəsini daraltmalı və bu sanksiyaların digər ölkələrə təsir göstərməsinin qarşısını almalıdır.

İqtisadi sanksiyaların daha çox gömrük tariflərində artırılması, sanksiya tətbiq edilən ölkənin mallarının boykot edilməsi, bu ölkəyə qoyulan investisiyaların dayandırılması və s. istiqamətdə həyata keçirilə bilər. Xüsusən, son dövrlərdə Çinə qarşı ABŞ tərəfindən həyata keçirilən sanksiyalar bir deyil, bir neçə istiqamətə yönəlmişdi. Çin hökuməti açıq bir şəkildə bu sanksiyaların məzmununu belə açıqladı: “Tramp hökuməti Çindən idxal edilən 50 milyard dollar dəyərində məhsulların tarifini qaldırmış, 200 milyard dollar dəyərində tarifini qaldıracağı məhsulların isə siyahısını tərtib etmiş və Çinin buna adekvat cavab verəcəyi halda 200 milyard dollarlıq yeni sanksiyanın əlavə ediləcəyi ilə hədələyib. Bu həddindən artıq təzyiq və şantajdır “.

ABŞ sanskiyalarının ən genişmiqyaslısı İrana yönəldilib. ABŞ əvvəl İrandan gələn mallara kvota qoymuş, daha sonra isə bu ölkəyə qarşı embarqo siyasətini həyata keçirməyə başlamışdır. ABŞ sadəcə İran ilə olan iqtisadi əlaqələrini kəsmir, həmçinin, ABŞ-dan başqa üçüncü bir ölkənin İran ilə iqtisadi əlaqələr qurması halında dərhal ABŞ bu ölkəni təhdid edir. Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ təzyiqləri sadəcə ölkələrə qarşı deyil, həmçinin TSK və digər böyük firmalara qarşı yönələ bilir. ABŞ digər dövlətlərə nisbətən sanksiya siyasətindən daha geniş istifadə edir. Bu ABŞ dollarının beynəlxalq ticarətdə əsas mübadilə vasitəsi olması ilə bağlıdır. ABŞ Türkiyə nümunəsində də göründüyü kimi dollar vasitəsi ilə bir çox iqtisadi manipulyasiyalar aparır.

Sanksiyaların bu gün yeni bir tipi də tarifdənkənar qadağalar və sanksiya tətbiq edilən ölkələrin hökumətlərinə qarşı edilən iqtisadi hücumlardır. Xüsusən, ABŞ bu kategoriyaya aid olan sanksiyalardan son dövrlərdə geniş istifadə edir. Bəs ABŞ nə üçün sanksiyalardan bu qədər geniş istifadə edir? Bu suala cavab verərkən əvvəla qeyd etməliyik ki, ABŞ-ın yürütdüyü bu siyasət birbaşa Trampın siyasi xətti ilə bağlıdır. Belə ki, Tramp hakimiyyətə gələrkən ABŞ-ın ciddi bir büdcə kəsrinin olduğunu gördü. Mövcud büdcə kəsirinin bağlanması üçün beynəlxalq iqtisadiyyatın ABŞ mənafeləri əsasında yenidən qurulması və ABŞ məhsullarının beynəlxalq bazarda daha çox yer tapması gərəkdiyi məlum idi. Məhz bu hədəflərin reallaşdırılması məqsədilə ABŞ hədə qorxu və şantaj siyasətini yürüdür. Bəzən isə sanksiyaların tətbiqi ilə dünya dövlətlərinə etdiyi təhdidlərin nə qədər real və dağıdıcı olmasını sübut edir.

Lakin bu gün dünya iqtisadiyyatını təhlil edərkən görürük ki, təhdidlər, şantajlar və sanksiyalar öz hədəfinə çatmayıb. Misal üçün, son zamanlar ən çox sanksiyalar tətbiq edən ABŞ belə öz sanksiyalarından zərər çəkir. Qeyd edək ki, ABŞ Çindən alınan polada 25% əlavə vergi tətbiq edərkən amerikalı dəmirçilər bunun zərərini çəkirlər. Bu hallar çoxluq təşkil edir və ABŞ ictimai rifahına mənfi təsir göstərir.

Ard-arda tətbiq edilən sanksiyalar dünya iqtisadiyyatını böyük bir müəmmaya sürükləyir. Dünya iqtisadiyyatı 2007-2008-ci illərdə baş verən iqtisadi böhranın mənfi təsirlərindən hələ də tam xilas ola bilməyib. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2017-ci ildə açıqladığı statistikaya görə dünya iqtisadiyyatında 3% böyümə baş verib, lakin bu böyümə hal-hazırki texnoloji üstünlüklər dövründə olduqca azdır. Həmçinin, mütəxəssislərin fikrincə, BMF-nin statistikası ümumi xarakter daşıyır və ona görə də burada Yaponiya, Almaniya, Çin və digər böyük dövlətlərin inkişaf göstəricilərinin təsiri mövcuddur. Əslində isə dünya iqtisadiyyatı ciddi bir təhlükə ilə qarşı-qarşıyadır. Bu təhlükə məhz şantaj və təhdid siyasəti ilə birlikdə iqtisadi sanksiyalardır. Qlobal iqtisadiyyatda isə böyümə və inkişaf üçün sabitlik, beynəlxalq əməkdaşlıq, problemlərin birgə həlli, qarşıdurmaların diplomatik yolla sülh şəraitində həlli, azad bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin qorunması və digər amillər gərəklidir. ABŞ isə hal-hazırda “əvvəlcə Amerika, sonra başqa dövlətlər” deyərək qlobal iqtisadiyyata bəlkə də ən böyük zərbəni vurur. Əslində hər bir dövlət hər şeydən əvvəl öz mənafelərini düşünməlidir. Lakin ABŞ öz mənafelərini düşünərkən digər dövlətlərin mənafelərini, hətta dünyanı və dünya iqtisadiyyatını düşünmür. Tramp qeyd edir ki, “ən sadə müharibə iqtisadi müharibədir, rahat qalib gələrsən və çox şey itirməzsən”. Ancaq iqtisadi müharibə əslində dünyada tsiklik iqtisadi böhranların baş verməsinin ən əsas səbəbidir və bir reallıqda mövcuddur ki, dünya yeni bir qlobal iqtisadi böhrana hazır deyil.

Nicat İsmayılov