Son zamanlarda dünyada baş verən münaqişələr gündəmin əsasını təşkil edir. Münaqişələr hərbi, siyasi və iqtisadi formalarda daha çox təzahür edir. Əlbəttə digər sahələrdə də, misal üçün mədəniyyət və informasiya sektorunda da çox ciddi mübarizənin şahidi ola bilərik.
İmperializm bir ölkənin hərbi, diplomatik, işğal və ya digər yolla öz hakimiyyətini və nəzarətini genişləndirməsidir. İmperiya sözü latın mənşəli imperium sözündəndir və mənası “idarə etmək” və “suverenlik” deməkdir. İmperializmi dövrlərə və formalarına görə bir neçə yerə bölə bilərik:
Klassik imperializm
Bu ifadəni keçmiş dövrdə ərazi işğalları ilə öz mədəniyyətini və təsirini yayan imperiyalar üçün istifadə edə bilərik. Misal olaraq, Roma, Ərəb, Monqol-tatar imperiyalarını və eyni zamanda türk dövlətlərinin yaratdığı Hun, Osmanlı və Səfəvi imperiyası kimi bir çox güclü dövlətləri göstərmək olar.
Bu formadakı imperializmə bir hakimiyyətin digər zəif hakimiyyətləri vahid idarəetmə forması olmadan özünə tabe etmə xasdır.
İmperializm və Müstəmləkəçilik
Böyük Coğrafi kəşflər dövründən sonra Müstəmləkəçilik və ya Kolonializm məfhumu meydana gəldi. Alimlərin bəziləri bu ifadələri eyniləşdirir, bəziləri isə fərqləndirir.
Robert Yanq imperializmin vahid bir dövlət və mərkəzdən idarə olunduğunu və imperializmin maliyyə və ideoloji səbəblərdən qaynaqlandığını iddia edir. Lakin, müstəmləkəçilik kommersiya məqsədilə koloniyaların yaradılmasıdır.
Britaniya, Fransa və İspaniya dövlətləri Afrika və Amerika qitəsinə eləcə də digər yerlərdə torpaqlar üzərində öz nəzarətlərini qurublar. Əsas məqsəd isə həmin regionların xammalına və işci qüvvəsinə sahib çıxmaqla iqtisadi gücün artırılması hesab edilir.
Yeni İmperializm
Bu ifadə 19 və 20-ci əsrin əvvəllərindəki müstəmləkəçilik fəaliyyətlərini özündə ehtiva edir. Adı çəkilən dövrdə ABŞ, Yaponiya və Avropa ölkələri bu istiqamətdə daha çox fəallıq göstərib.
Yeni Qitə kəşf olunduqdan sonra və dənizçiliyin inkişafı yüksək mərhələyə çatdıqdan sonra bir çox inkişaf etmiş dövlətlər öz hakimiyyətlərini yerli xalqlar üzərində qurmağa başladılar.
Bu dövrdə kolonial qüvvələr bütün Afrikanı və Asiyanı özlərinə tabe edə bildilər. Dənizçiliyin inkişafı və kəşflər artıq dünyanı qapalı sistemə çevirmişdi, işğal ediləcək yeni torpaqlar qalmadıqda imperial qüvvələr öz aralarında torpaq uğrunda mübarizəyə başladılar.
Bu mübarizə şiddətlənərək Birinci Dünya Müharibəsinin yaranmasına səbəb oldu. İqtisadi və texnoloji cəhətdən güclənən Almaniya dünyanın yenidən bölüşdürülməsini tələb etdi. Onun bu istəkləri digər qüvvələr ilə ziddiyət təşkil edirdi. Bununla da imperiyalararası müharibə Almaniyanın məğlubiyyəti ilə nəticələndi.
Lakin, yenidən öz gücünü bərpa edən Almaniya keçmiş fikrinə geri döndü. Bu isə artıq böyük fəlakətlərə səbəb olan İkinci Dünya Müharibəsi ilə yekunlaşdı. Bu müharibə yeni imperializm dövrünün sonu hesab edilə bilər.
İkinci dünya müharibəsindən sonra de-kolonializm meydana gəldi və keçmiş müstəmləkələr formal olaraq öz müstəqilliklərini qazandılar.
Ülvi Əhmədli
