ABŞ-İran münasibətləri qısa tarix
XX əsrin ortalarında 1979-cu ilə qədər ABŞ ila İran arasında münasibətlər müsbət məcrada inkişaf edirdi. Lakin, Məhəmməd Rza Pəhləvi şahın devrilməsindən sonra İran İslam Respublikasının yaranması iki ölkə arasında əlaqələri sıfıra endirdi.
Ayətullah Ruhullah Xomeyni ABŞ-ı “Böyük Şeytan” adlandırırdı. Corc Buş dövründə münasibətlər daha da kəskinləşdi və Buş administrasiyası İranı Şimali Koreya və İraqla birlikdə “Şər oxu”na daxil etmişdi.
Maraqlısı odur ki, adı çəkilən ölkələrdə ABŞ qələbə qazanmışdır. İraqda müharibə yolu ilə Səddam Hüseyn hakimiyyətdən devrildi. Tramp dövründə isə Şimali Koreya diplomatik yollarla danışıqlara cəlb olundu. Lakin, bunu tam da diplomatik adlandırmaq olmaz, çünki uzun sürən sanksiyalardan sonra Kim Çen İn nüvə proqramından imtina etdi.
ABŞ eyni üsuldan istifadə edərək bütün vasitələri işə salaraq İranı sıxışdırmağa çalışır. Lakin unutmaq lazım deyil ki, İran nə İraq nə də Şimali Koreyadır. İraq zəif idarəetmə sisteminə və orduya malik idi; Şimali Koreyanın isə xarici əlaqələri və müttəfiqləri az idi. İran həm güclü orduya, həm də Rusiya, Türkiyə, Çin kimi ölkələrlə geniş əlaqələrə malikdir.
İranın nüvə razılaşması
2015-ci ildə İran P5+1 (ABŞ, Çin, Fransa, Böyük Britaniya, Rusiya və Almaniya) formatında nüvə razılaşması imzaladı. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin nəzarətində İran nüvə proqramı nəzarət olunacaq və məhdudlaşdırılacaqdı. Bu prosesin nəticəsinə görə İrana edilən sanksiyalar aradan qaldırılması nəzərdə tutulurdu.
ABŞ-da Donald Tramp hakimiyyətə gəldikdə sərt şəkildə dünyaya qarşı öz qaydalarını yeritməyə başladı. Şər oxunun son nöqtəsi olan İran əsas hədəflərdən birinə çevrildi. ABŞ İranı bu razılığın qaydalarına əməl etməməkdə günahlandıraraq nüvə razılaşmasından çıxdı.
Donald Tramp administrasiyası və İran
Çin, Rusiya, İran və Türkiyənin getdikcə artan gücü və nüfuzu ABŞ-ı qəti addımlar atmağa vadar etdi.
ABŞ Suriya və İraqda xaosun hökm sürməsində İranın iştirakını xüsusi vurğulayır. Avropa İttifaqı ABŞ-ın sanksiyalarına rəğmən İranla əlaqələrə müsbət baxırlar. Bundan əlavə Türkiyə isə İrandan qaz almağa davam etməyi planlaşdırır. ABŞ isə İran ilə əməkdaşlıq edən ölkələrə qarş ciddi tədbirlər görür hətta müttəfiqi Avropaya qarşı belə
Donald Trampın İrana qarşı addımlarının arxasında bir çox səbəblər yatır. İlkin olaraq Tramp keçmiş Obama administrasiyasının dövlət katibi Con Kerrinin təşəbbüslərini məhv etmək istəyir. Qeyd edək ki, İranla münasibətlərin yumşalması və nüvə razılığı Kerrinin fikirləri idi.
İkinci olaraq isə Tramp İsrail ilə yaxın əlaqələr saxlayır və İranın əsas düşməninin maraqlarını müdafiə edir. Trampın hakimiyyətə gəlməsində yəhudilərin köməyinin olması fikrini də nəzərə almaq lazımdır. İrana qarşı bu sanksiyaların arxasında yəhudilərin istəyinin olması nə qədər konspiroloji olsa da bunu qeydə almaq vacib hesab olunur. Fələstinə yardımın kəsilməsi, səfirliyin Qüdsə köçürülməsi Trampın İsraillə müsbət əlaqələrinin omasından xəbər verir.
Tramp həm də ABŞ-ın mundialist idealogiyasının əsas dəstəkçilərindəndir. Bütün dünyada ABŞ-ın nəzarətinin təmin olunması və vahid mərkəzdən idarə Trampın əsas hədəflərindəndir. O, ABŞ hegemoniyasının güclənməsi və bunu bütün dünya ölkələrinə qəbul etdirmək üçün sərt siyasi xətt seçmişdir. Sanksiyalar, təhdidlər və təzyiqlər Tramp administrasiyasının klassik realist üsulundan istifadə etdiyini göstərir.
Bütün bunlardan çıxış edərək Tramp administrasiyasının İrana qarşı sərt siyasətini izah etmək mümkündür.
Ülvi Əhmədli
