Branson hadisəsi bizim üçün sürpriz olsa belə, əslində, kifayət qədər düşünülmüş və uğurlu bir addım idi. Branson kimdir? Niyə həbs edildi? Niyə azad edildi? Bu suallar hər kəsi düşündürür. Məsələdən məlumatsız və diplomatiyadan bixəbər bir çox insan Bransonun azad edilməsini türk diplomtiyası üçün bir uğursuzluq olaraq qələmə verirlər. Lakin əksinə, Branson olayı bir daha göstərdi ki, türk diplomatiyası populist liderlərin oyuncağı deyil və o kifayət qədər böyük tarixə malik olan ənənələrə söykənir.
Branson 2016-cı ilin 15 iyulunda Türkiyədə həyata keçirilən dövlət çevrilişinə cəhddə FETÖ qruplaşmasına yardım etməsinə görə həbs edilmişdi. Məhkəmə onu həmçinin, missionerlik fəaliyyətində, müxtəlif terror qruplaşmalarına gizli yolla maddi yardımlar etməkdə və digər məsələlərdə mühakimə etmişdi. Bəs Bransonun həbsi diplomatik böhrana necə çevrildi?
Əslində, Branson həbs olunan ilk amerikalı missioner deyildi. Ondan əvvəl də bir çox həmkarı həbs edilmiş, hətta bəziləri kimliyi müəyyən edilməyən şəxslər tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Branson olayını bu qədər böyüdən şəxsən Donald Tramp oldu. Beləki, əgər diqqət yetirsək, Bransonun həbs edilməsi və haqqında cinayət işinin açılması tarixində ABŞ-dan ciddi bir etiraz və təzyiq gəlmədi. Bəs Tramp nə vaxt başladı “Branson canfəşanlığına”? ABŞ-dakı ara seçkilərinə 3 ay qalmış. Yəni, əslində Branson Protestant Presbyterian kilsəsinin nümayəndəsi olsa belə ABŞ üçün burada həyati əhəmiyyətə malik bir fiqur deyildi. Yəni əslində bu “hay-küy” ara seçkilərdən öncə Respublikaçı namizədlərin və Trampın nüfuzunu artırmaq üçün atılmış bir addımdan ibarət idi.
Geriyə, yoxsa irəliyə doğru atılmış addım?
Bu məsələyə dair çox fikirlər söyləmək və çox detalları qeyd etmək olar. Lakin gündəmi zəbt edən məsələ bunlar deyil. Hər nə qədər də türk höküməti Türkiyədə məhkəmə sisteminin şəffaf və müstəqil olması barədə açıqlamalar verəsələr də biz yaxşı bilirik ki, bu məsələdə siyasi qurumların əli var. Bu heç də sirr deyil.
Sadəcə rahibin azadlığa buraxılmasının bir uğursuz addım kimi qələmə verilməsi nə dərəcədə doğrudur? Bu məqalədə ona diqqət yetirdik. Rahib 30 il azadlıqdan məhrum olunsaydı Türkiyə nə qazanıb, nə itirəcəkdi?
Türkiyənin qazandığı sadəcə imicini qorumaq olacaqdı. Lakin Branson məsələsinin uzadılması, onun uzunmüddətli həbsi onsuz da gərgin olan ABŞ-Türkiyə münasibətlərini daha da kəskinləşdirəcəkdi. ABŞ və Türkiyə arasında siyasi böhranın dərinləşməsi isə hər gün dolların vurduğu fəsadlarla mübarizə aparan türk iqtisadiyyatını daha da betər hala salacaqdı. Burada məsələ Ərdoğan və hökumət məsələsi deyil. Hər bir dövlət həyati əhəmiyyətə malik olan milli maraqlarını çıxmaq şərti ilə başqa dövlətlə konflikt yaşadığı istənilən məsələdə güzəştə gedə bilər və getməlidir. Çünki, münaqişə yaranacaqsa diplomatiya niyə var? Burada Osmanlının son qüdrətli sultanı olan II Əbdülhəmidin bir kəlamı yada düşür: “Bir dövlətlə münaqişəyə girməmək, girməkdən daha çox fayda gətirər”.
Türkiyə Bransonu həbs etməkdə də azad etməkdə də haqlı idi. Bransonun azad edilməsi əslində geriyə addım deyil, sadəcə bir güzəştdir. Bu güzəşt isə Türkiyənin üst-üstə yığılmış problemlərinin sayını azaldacaq və Türkiyəyə xarici siyasətdə yeni imkanlar yaradacaq. Ən önəmlisi isə Türkiyə bu addımı atdıqdan sonra mütləq şəkildə ABŞ siyasətində də mülayimləşmə başlayacaq. Və ABŞ-la Türkiyə bir çox problemlərini yenidən danışıqlar masasında həll etmək imkanı tapacaq.(Rza Zərrab məsələsi, PKK-PYD problemi, Menbiç məsələsi)
Türk höküməti bu qərarı daha tez də verə bilərdi. Lakin daha az tənqid edilmək və fikir yayındırmaq üçün bundan əla zaman tapılmazdı.
Əlbətdə ki, güzəşti edən tərəf Türkiyə olmaya da bilərdi. Burada ciddi yalnışlara yol verildiyi də aydındır. Ancaq ABŞ bir supergücdür. Türkiyə əgər özü də bir gücə çevrilmək istəyirsə, ABŞ və Rusiya kimi böyük dövlətlərlə arasındakı əlaqələri ciddi nizamlamalı və ən önəmlisi “balansı qorumalıdır”. Türkiyə “rus təyyarəsinin vurulması” hadisəsindən ibrət almalı və düşünülməmiş, planlaşdırılmamış addımlardan qaçınmalıdır.
Nicat İsmayılov
