İlyas Bazna II Dünya Müharibəsi illərində Ankarada yerləşən səfirliklərdən birində sıravi xidmətçi işləyirdi.
Kod adı “Cicero” olan Bazna, müharibənin qədərini dəyişəcək bilgilər əldə etmiş və bu bilgiləri almanlara satmışdı.
Musavat.com bu müəmmalı türk casusu ilə bağlı maraqlı bilgiləri öz oxucuları ilə paylaşır.
Əldə etdiyi bilgilərə rəğmən həyatda heç zaman şansı gətirməyən İlyas Bazna opera düşkünü idi. “Həyatımı yazsam, roman olardı” deyən Bazna doğrudan da roman kimi bir ömür yaşamışdı.
1904-cü ildə Kosovanın paytaxtı Priştinada dünyaya gələn İlyas Bazna, 1918-ci ildə serblərin paytaxtı işğal etməsi nəticəsində ata-anası ilə İstanbula köçür. Əsgərliyinin çox hissəsini Çankaya Köşkündə, Atatürkün yanında keçirən Bazna tərxis olunduqdan sonra ticarətlə məşğul olur. Lakin o, bu sahədə uğur əldə edə bilmir.
II Dünya Müharibəsi illərində Ankarada ilk olaraq Yuqoslaviya Krallığı səfirinin, daha sonra isə Almaniya səfirinin müşavirinin köməkçiliyini edir.
O, Almaniyanın Türkiyədəki səfirliyində işləyən zaman səfirin məktublarını ələ keçirir və onları oxuyan zaman deşifrə olur. Bu səbəblə işdən atılan Bazna 1943-cü ilin sentyabr ayında Böyük Britaniyanın Ankarada yerləşən səfirliyində, səfir Knatchbull-Hugessenin köməkçiliyini etməyə başlayır.
Gözəl səsi və operaya olan sevgisi səbəbilə qısa zaman ərzində səfir ilə daha da yaxınlaşan Bazna, səfirliyin hamamında həm səfirin belini ovxalayırdı, həm də elçiyə arialar oxuyurdu. Bu yaxınlıq ona olduqca lazım idi.
Britaniya səfiri və xüsusi xidmət orqanlarına görə Bazna səfeh, saf və ingilis dilini bilməyən, sıradan bir xidmətçi idi. Onların bu cür düşünməsi, əlbəttə ki, İlyas Baznanın ürəyindən idi. Əksinə, o, atasının ölümünə görə ingilisləri günahlandırır və pul hərisliyi getdikcə gözlərini bağlayırdı. Nəticədə Bazna ingilislərin məxfi sənədlərini almanlara satmaq fikrinə düşür.
O, beynində qurduğu bu planı həyata keçirmək üçün artıq dəqiq zaman da seçmişdi. Türk casus 26 oktyabr 1943-cü ildə Almaniya xüsusi xidmət orqanlarının önəmli adamlarından olan Lüdvig Moyzischlə əlaqə saxlamağa başlayır. Hər sənəd üşün 20.000 sterlinq verildiyi təqdirdə, cəsusluq edə biləcəyini təklif edən Baznanın məktubuna həmin ilin 29 oktyabrında cavab gəlir.
Bazna artıq Almaniya üçün çalışan bir cəsus idi. O, ilk olaraq hamamda çimərkən belə, kassanın açarını boynunda gəzdirən ingilis səfirdən bu açarı götürməli idi. O, olduqca çətin olan bu işin öhdəsindən özünəməxsus üsulla gələ bilir.
Belə ki, Bazna açarın formasını bal mumuna həkk edir və həmin açarın üzünü çıxarır. Beləliklə səfir hər dəfə duşa girdikdə, o, kassadakı sənədlərin fotolarını çəkərək, Almaniya xüsusi xidmət orqanlarına ötürürdü.
o
Almaniyanın Türkiyədəki səfiri Franz Von Papen və Bazna arasında gerçəkləşən ilk “alış-veriş” görüşməsi səfirliyin binasının həyətində baş tutur. İlk dəfə olmasına baxmayaraq, Papen və Bazna üçün olduqca məhsuldar keçən bu görüşdə, Bazna ona vəd edilən 20.000 sterlinqi alır. Lakin burada ən çox qazanan Almaniya xüsusi xidmət orqanları idi. Çünki İlyas Baznanın əldə etdiyi sənədlərin dəyəri olduqca çox idi.
Türkiyə üzərindən SSRİ-yə göndərilən hərbi yardımlar, Türkiyə torpaqlarında həyata keçirilən ingilis hərbi əməliyyatları və Britaniyanın Türkiyənin onların tərəfindən savaşa qatılması üçün etdiyi bütün təkidlərlə bağlı məlumatlar Almaniya səfirinin əlində idi.
Fəqət, alınan bu bilgilər belə, güvənilməz bir imicə sahib olan Baznaya almanların tam olaraq güvənməsini təmin etmədi.
Fotoda gördüyünüz şəxs faşist Almaniyasının xarici işlər naziri Ribbentropdur.
O, Baznanın ikili oynayan bir ingilis casusu olduğunu düşünürdü. Normandiyada ikinci cəbhənin açılması planı da daxil olmaqla, bir çox önəmli sənədləri almanlara verən Bazna, Hitlerin də güvənini qazanmışdı.
1943-cü ildə konfransların birində Baznanın əldə etdiyi məlumatlar əsasında çıxış edən Hitler, “müttəfiq qüvvələr Qərbdən deyil, Balkan ölkələrindən, ya da Norveç ərazisindən hücuma keçəcəklər” – deyə bildirmişdi.
Belə ki, İlyas Bazna aldığı məxfi bilgilər əsasında Almaniyaya həyəcan dolu məktub göndərir. O, məktubunda 1944-cü ilin yanvar ayında müttəfiq ölkələrin Bolqarıstanın paytaxtı Sofiyanı bombalayacağını yazmışdı.
Lakin onlar bu bilgilərə inanmırlar. Baznaya etimad etməkdə tərəddüd yaşayan almanlar böyük məyusluq keçirirlər. Hərçənd ki, Baznanın bu həyəcan dolu məktubu ciddiyə alınsaydı, almanlar II Dünya Müharibəsində bu qədər itki verməyəcəkdilər.
Əksinə, onlar müttəfiq ölkələrin qüvvələrini asanlıqla dəf edəcəkdilər. Bu yenilgi isə əlbəttə ki, ən çox Baznanın işinə yarayır və almanların ona qarşı sarsılmaz inamını təmin edir.
II Dünya Müharibəsi illərində Türkiyənin baş naziri İsmət İnönü və xarici işlər naziri Menemencioğlu idi. Onlar bu savaşa daxil olmamaq siyasəti yürüdürdülər. Fəqət müttəfiq ölkələr, ən çox da Almaniya Türkiyənin də müharibəyə qatılması və tərəflərdən birinin yanında yer alması üçün təzyiqlər göstərirdi. Baznanın almanlara göndərdiyi bilgilərə görə, Türkiyə müttəfiq ölkələrə köməklik edirdi.
Bu sənədlərdə Türkiyənin savaşda müttəfiq ölkələrlə birlikdə iştirak etməsi üçün təşkil edilən Qahirə və Tehran konfranslarının detalları, bu konfransda əldə olunan qərarlar, Böyük Britaniya əsgərlərinin Türkiyənin Ege bölgəsində gerçəkləşdirdiyi hərbi əməliyyatlar, Türkiyə üzərindən SSRİ-yə göndərilən silah-sursatlar haqda məlumatlar yazılmışdı.
Göndərilən sənədlərin nə dərəcədə gerçək olduğuna dair ən xırda şübhə belə, yaşamayan almanlar, Türkiyəyə sərt şəkildə nota verərək, öz iradlarını dilə gətirirlər.
Verilən bu nota müttəfiq ölkələrdə dərin bir səssizliyə səbəb olmuşdu. ABŞ, SSRİ və hətta ingilis xüsusi xidmət orqanları da bu notadan sonra İngiltərə səfirliyində məlumat sızıntısının olduğuna dair şübhələnməyə başlamışdılar.
Dairənin getdikcə daraldığını düşünən İlyas Bazna Almaniya səfirliyində katibəlik edən Lena Kappın Amerika casusu çıxmasından sonra daha da narahat olmuşdu.
Kapp Almaniya səfirliyində Cicero deyə tanınan Bazna haqda bunları söyləmişdi: “İngiltərə səfirliyində Cicero adında biri var. O, bizim (Almaniya) səfirliklə əlaqə qurduğu zaman burada çaxnaşma yaşanır və aşağı rütbəli hərbçilər səfirlik binasından kənara çıxarılırlar.
İfşa olunacağı günün yaxında olduğunun fərqinə varan və bununla bağlı almanlardan xəbərdarlıq məktubu alan Bazna, casusluqla qazandığı 300.000 sterlinqdən ibarət olan sərvətini də götürüb, Argentinaya qaçır.
İngilislər onun qaçmasından sonra Lena Kappın (Amerikanın Almaniya səfirliyindəki casusu) söylədiyi o məşhur Ciceronun İlyas Bazna olduğunu öyrənirlər və böyük şok yaşayırlar.
Belə ki, hətta ingilis səfir “O, casus ola bilməz. İlk növbədə olduqca səfehdir, ikincisi də, bir kəlimə də olsun, ingilis dilində danışa bilmir” - deyə Baznanı müdafiə edirdi.
Casusluqla qazandığı sərvəti ilə Argentinada lüks həyat yaşayacağını düşünən Cicero isə böyük məyusluğa düçar olur.
Məlum olur ki, almanların ona ödədiyi 300.000 sterlinqin hamısı saxtadır. Belə ki, almanlar II Dünya Müharibəsi illərində İngiltərə iqtisadiyyatını çökdürmək məqsədilə çap etdikləri saxta sterlinqləri Baznaya vermişdilər.
Saxta pullar üçün ölüm təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalan Bazna müharibədən sonra Almaniyanı məhkəməyə verir və çox az miqdarda təzminat almağa nail olur.
Baznanın xatirələrini yazdığı “Mən Ciceroyam” adlı kitab əsasında 1951-ci ildə amerikalı yazıçı və rejissor Jozef L.Mankiewiczin başçılığı ilə “5 Fingers” filmi çəkilib.
Filmin demək olar ki, bütün görüntüləri Ankara və İstanbulda lentə alınıb.
Qazandığı pullara rəğmən həyatının son illərində olduqca kasıb və ehtiyac içində yaşayan İlyas Bazna 1970-ci ilin dekabr ayında gecə növbətçiliyi etdiyi iş yerində dünyasını dəyişib.
