Xəbər verdiyimiz kimi, bu gün Qırğızıstan Respublikasının Çolpon-Ata şəhərindəki Çingiz Aytmatov adına “Rux Ordo” Mədəniyyət Mərkəzində Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının (TDƏŞ) VI Sammiti işə başlayıb. Sammitdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev də iştirak edir. TDƏŞ-in VI sammitində müzakirə olunan mövzular və TDƏŞ-in fəaliyyəti barədə politoloq Zahid Bünyadov Eurasia Diary-ə müsahibə verib.
- TDƏŞ-in VI sammiti əsasında keçirilən zirvə toplantısının nəticələri barədə hansı proqnozlar verilə bilər?
- Fikrimcə, müzakirə olunan məsələlər “Türkdilli dövlətlər arasındaki münasibətlərin inkişaf etdirilməsi və şaxələndirilməsi, Türkiyəyə qarşı ABŞ tərəfindən həyata keçirilən sanksiyalar, TDƏŞ ölkələri ilə Rusiya və Çin arasındakı iqtisadi əlaqələr, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Özbəkistan və Macarıstanın qurumla əlaqələri və digər məsələlər olacaq. Müzakirə olunan məsələlərlə bağlı yekun qərarları isə gözləmək lazımdır.
- TDƏŞ-in bir təşkilat kimi Türkdilli dövlətlər arasındakı əlaqələrdəki bugünkü və ya gələcəkdəki rolunu necə dəyərləndirirsiniz?
- TDƏŞ 16 sentyabr 2010-cu ildə meydana gələn gənc bir təşkilatdır. TDƏŞ yarandıqdan sonra daha çox üzv ölkələr arasında biznes sektorunun əlqələndirilməsi və mədəni məsələlərlə məşğul olurdu. Elə bununla bağlı olaraq da burada zirvə görüşləri çox keçirilmirdi. Lakin son illərdə təşkilatın nüfuz dairəsinin genişlənməsi və siyasi çəkisinin artması faktını müşahidə edirik. Son dövrlərdə təşkilatda keçirilən zirvə görüşlərinin sayının artması da Türkdilli dövlətlərin bu təşkilata verdiyi qiymətin yüksək olduğunu sübüt edir. Bütün bunlar təşkilatın bu günü və gələcəyi ilə bağlı ümid yaradır. Düşünürəm ki, TDƏŞ Özbəkistanın da buraya qatılması ilə daha da effektiv bir təşkilat olacaq və türkdilli dövlətlərin əməkdaşlığı üçün mühüm siyasi instituta çevriləcək.
- TDƏŞ-in VI sammitindən öncə Rəcəb Tayyib Ərdoğanın və Nursultan Nazarbayevin “azad iqtisadi zona” və “ortaq valyuta” məsələləri ilə bağlı görüşləri beynəlxalq mətbuatda böyük rezonans yaratdı. Siz necə düşünürsünüz VI sammitdə bu məsələlərlə bağlı yekun qərarlar çıxarıla bilərmi?
- Az öncə də dediyim kimi bu məsələlərə diqqət ayrılacağı mütləqdir, lakin xüsusən ortaq valyutanın yaradılması məsələsi region dövlətləri üçün bu gün mümkün görünmür. Buna səbəb ABŞ təzyiqləri və beynəlxalq aləmin bu məsələdə sərgiləyəcəyi münasibətdir. Nümunə kimi deyə bilərəm ki, Pakistan sırf Türkiyəyə qarşı ABŞ tərəfindən həyata keçirilən sanksiyalara qarşı çıxdığı və Türkiyəni dəstəklədiyi üçün hər il ABŞ tərəfindən ayrılan illik investisiya və yardımlardan məhrum oldu. Təbii ki, Türkdilli dövlətləri Pakistan ilə müqayisə etmək olmaz, lakin istənilən halda qəbul ediləcək belə bir qərar ABŞ əleyhinə olacaq. Bu isə xüsusən Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün bir növ “dinc başı ağrıtmaq olar”. Azad iqtisadi zona məsələsi isə gündəmdədir. Ancaq bu məsələ TDƏŞ-in deyil, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə görüşündə qərara bağlana bilər.
- TDƏŞ-in Qarabağ problemi ilə bağlı vahid mövqeyi varmı? Varsa bu nədən ibarətdir?
- Əslində vahid mövqe mövcud deyil. Türkiyə və Azərbaycan məsələdə fəallıq göstərərək müzakirələr aparsa da digər təşkilat üzvləri əsasən KTT-yə üzv olduqlarına görə bu münaqişəyə dair suallardan ya yayınır ya da bitərəf münasibət sərgiləyirlər.
- TDƏŞ-ə Özbəkistan və Macarıstanın yaxın gələcəkdə üzv olmasını proqnozlaşdırmaq olarmı?
Əlbəttə olar. Xüsusən, Özbəkistan rəhbərliyi bu məsələdə istəkli görünür. Lakin unutmayaq ki, hər iki dövlətin daxilində kifayət qədər milli azlıqlar yaşayır. Məhz bu səbəbdən Özbəkistan bu günə qədər üzvlük məsələsində tələsmir. Macarıstan isə son illərdə sanki milli köklərinə dönüş edir. Hər iki dövlətin təşkilata üzv olması həm təşkilat, həm də bu dövlətlər üçün çox önəmlidir. Amma mən hələ ki, onların “müşahidəçi” və ya “qonaq” statusu ilə təşkilatla əlaqələr quracağına inanıram.
- TDƏŞ-in bu gün Avropa və Asiya ölkələri arasındakı siyasi-iqtisadi əlaqələrdə rolu nədən ibarətdir?
- TDƏŞ ölkələrinin hər biri Avrasiya məkanında çox əhəmiyyətli geosiyasi mövqeyə sahibdir. Hal-hazırda da Çin və Rusiya məhsullarının Avropaya daşınmasında və enerji layihələrində təşkilata üzv ölkələrin rolu böyükdür. Bütün bunlar TDƏŞ-in yaxın gələcəkdə Avropa və Asiya ölkələri arasında xüsusən, iqtisadi əlaqələrdə çox vacib bir qurum kimi diqqət mərkəzində olacağı mənasına gəlir.
- TDƏŞ və Rusiya arasındaki münasibətləri necə dəyərləndirmək olar?
TDƏŞ ölkələrinin hər birinin Rusiya ilə qədimdən gələn tarixi-siyasi əlaqələri mövcuddur. Bu da günümüzdə TDƏŞ-Rusiya münasibətlərinə böyük təsir göstərir. Hal-hazırda Türkiyə və Azərbaycanın Rusiya ilə əlaqələrini möhkəmləndirməsi və münasibətlərin inkişafı TDƏŞ və Rusiya arasında yeni dəyərlər əsasında yeni münasibətlərin qurulmasını şərtləndirir. Bu yeni dəyərlər bərabər tərəfli münasibətlərin qurulmasını özündə ehtiva edir.
Müsahibəni götürdü: Nicat İsmayılov
