Zamanın təkəri bu günkü tarixin 28 may 2018-ci il olduğunu bildirəndə, Şərqdə ilk demokratiyanın - Azərbaycan Demokratik Respublikasının 100 illiyi qeyd ediləcəkdir.
1917-ci il oktyabr ayında baş verən Bolşevik inqilabından sonra Rusiya İmperiyasını xaos, etnik xarakterli cinayətlər, evlərin, abidələrin, məktəblərin, xəstəxanaların və məscidlərin məhv edilməsi dalğası bürüdüyü bir vaxtda Azərbaycan xalqı öz dövlətini qurmaq qərarına gəldi.
28 may 1918-ci ildə Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi Müvəqqəti Hökumət Bakının həmən vaxt Rus və erməni daşnak silahlı qüvvələrinin işğalı altında olmasına görə öz ilk iclasını Tiflisdə (indi Gürcüstanın paytaxtı Tbilisi kimi tanınır) keçirməli oldu.
Burada da cənub-şərqi Qafqazda müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılması haqqında bəyannamə də qəbul edildi.
Bəyannamə altı bənddən ibarət idi və Azərbaycan tarixində ilk konstitusiya qanunu olmaqla yanaşı, Azərbaycan dövlətinin bir demokratik respublika olması faktını təsbit etdi.
1918-ci ilin iyun ayının 16-da ADR Milli Şurası və Nazirlər Kabineti Azərbaycanın ikinci böyük şəhəri olan Kəncəyə köçdü. Hökümətin əsas məqsədi bolşevik-erməni işğalı altında olan Bakını və Azərbaycanın başqa şəhərlərini azad etmək idi.
1918-ci ili aprelin 5-də Qafqaz İslam Ordusu və Gəncədə yenicə formalaşdırılmış Azərbaycan hərbi hissələri Bakıya doğru hərəkət edib şəhəri əldə saxlayan 20 minlik sovet qüvvələrilə kəskin döyüşlərə başladılar. Bakı və başqa şəhərlər bir-birinin ardınca azad edilməyə başlandı.1918-ci il sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdə yüzlərlə azəri döyüşçüsü şəhid olduqdan sonra şəhər azad edildi, həmin ilin noyabrın 16-da hökümət Gəncədən Bakıya köçdü. Azərbaycan Milli Şurası öz funksiyalarını həyata keçirməyə başladı.
Paytaxt Bakıya köçəndən sonra parlament öz fəaliyyətini bərpa etdikdən sonra 1918-ci il dekabrın 7-də ilk açılış iclasını keçirtdi. Bu həmən vaxt İslam dünyasında, ümumiyyətlə bütün Şərqdə tam demokratik prinsiplər əsasında qurulan ilk parlament idi. Parlamentdə ölkədə yaşayan bütün əsas etnik qrupların nümayəndələri təmsil olunmuşdu.
Yenicə istiqlaliyyət qazanmış Azərbaycan Demokratik Respublikası qısa bir müddət ərzində böyük uğurlar əldə etdi. İlk dəfə qadınlara seçki hüququ verildi, milli ordu yaradıldı, milli valyuta dövriyəyə buraxıldı, beynəlxalq ictimaiyyət rəsmi şəkildə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı. Bu da azəri xalqının qısa bir müddət ərzində müstəqil sivil dövlət yaratmaq qüdrətini nümayiş etdirdi.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaradılması həm də onun vətəndaşlarının yüksək siyasi şüurunun, ideoloji-siyasi potensialının göstəricisi idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əli Mərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev, Nəsib bəy Yusifbəyli, Səməd bəy Mehmandarov, Əliağa Şıxlinski və pespublikaya rəhbərlik edən başqa dövlət xadimlərinin bu müsir xalq respublikasının təsis edilməsində böyük xidmətləri oldu.
Azərbaycan Demokratik Respublikası çağdaş tipli dövlət və Avropanın demokratik dəyərlərini Şərq mədəniyyətinin xüsusiyyətlərilə əlaqələndirən yeni tipli cəmiyyət nümunəsi idi. Cəmi 23 ay mövcud olmasına baxmayaraq, o həmişə yeni Azərbaycan quruculuğu yolunda nümunə və məşəl olaraq qalır.
Hakimiyyət idarəçiliyində kifayət qədər təcrübənin olmamasına baxmayaraq, ADR rəhbərliyi tam effektli bir hökümət yarada bildi, 20 dövlətlə , o cümlədən ABŞ, Belçika, Hollandiya, Yunanıstan, Türkiyə, İtaliya, Fransa, İsveçrə, Birləşmiş Krallıq və Polşa ilə diplomatik əlaqələr quruldu.
1919-cu il iyun ayının 24-də hökümət üzərində ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsviri olan üç rəngli milli bayrağı dövlət rəmzi kimi təsdiq etdi. İyunun 26-dan başlayaraq Hökümət Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təşkilinə başladı və ordu quruculuğu işi yanvarın 30-kimi davam etdi. Nəticədə 30 min piyadadan və 10 min atlıdan ibarət ordu yaradıldı.
Azərbaycan höküməti həmçinin ölkədə baş vermiş kütləvi qırğın hallarını araşdırmaq üçün Fəvqəladə Təhqiqat Komissiyası da yaratdı. Dövlətin rəsmi atributlarının təsdiqindən sonra ölkə vətəndaşlığına nail olmağın əsas qaydaları da qəbul edildi, həm də rəsmən qadınla kişinin hüquq bərabərliyi tanındı, qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının hər birinin müstəqilliyi elan olundu.
Təhsil hökümət üçün ən önəmli sahələrdən biri oldu. Məktəblərin böyük əksəriyyəti Azərbaycan dilində tədrisə keçdi və icbari təhsil tətbiq edildi.
Hökümətin həyata keçirtdiyi ən böyük işlərdən biri də 1919-cu ilin sentyabr ayının 10-da Bakı universitetinin açılması oldu. Həmçinin bir-çox orta təhsil müəssisələri də yaradıldı, çoxsaylı tələbə təqaüdlə təmin edilib qabaqcıl Avropa ali məktəblərində təhsil almağa göndərildi.
Arbitraj məhkəmə və milli təhlükəsizlik sistemlərinin yaranması dövlət quruculuğunun təməl prinsipləri oldu. 1919-cu ildə Bakı-Batumi neft kəməri bərpa edildi, hökümət azad ticarət fəaliyyəti barədə qərar qəbul etdi. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarəti Limanı yenidən quruldu. 1919-cu ilin yayında Azərbaycanın Xəzər dəniz donanması yaradıldı.
71 il keçəndən sonra Azərbaycan yenidən öz müstəqilliyini bərpa edə bildi. Azərbaycan Respublikasının ağ aypara və səkkizgüşə ulduzlu üç rəngli bayrağı yenə dalğalanmağa başladı.
İndi gənc Azərbaycan Respublikası əmin-amanlıq və sabitlik içində yaşayır, ərazisinin beşdə birindən çoxunu işğal etmiş Ermənistan istisna olmaqla qonşuları və dünyanın bütün başqa dövlətlərilə balanslaşdırılmış siyəsətə əsaslanan əlaqələr qurmuşdur.
Hazırlayan və ərəb dilindən çevirən: Fəlsəfə doktoru Zakir Qasımov
