Qazaxıstanın sabiq prezidenti Nursultan Nazarbayevin istefası hələ də yerli və beynəlxalq mətbuatın gündəmini zəbt edən əsas mövzulardan biridir. Nazarbayevin istefasının əsas səbəbləri və Nazarbayev sonrası Qazaxıstanın taleyi ən çox maraq doğuran suallardır.
“Nazarbayev “hələ ki, burdayam” mesajını verdi”
Əvvəlcə onu deyək ki, Nazarbayev istefa versə də siyasətdən getmədi. Hələ də Qazaxıstan Təhlükəsizlik Şurası və iqtidarda olan Nur-Otan partiyasının rəhbəridir. Nazarbayevin bu postları tərk etməməsinin səbəbi aydındı. O, ölkə siyasətini birdən-birə tərk etsəydi, Qazaxıstan siyasi arenasında böyük boşluq yarana bilərdi və bu şok effektinə səbəb olardı. Ona görə Nazarbayev əvvəlcə “çiyinlərindəki ən böyük yükü”, prezidentlik postunu tərk etdi və onu ən çox etibar etdiyi siyasətçi Tokayevə əmanət etdi. Parlamenti qızına həvalə etdi və digər səlahiyyətlərini əlində saxlamaqla bir növ vətəndaşlarına və dünyaya “hələki burdayam” mesajını verdi.
Nazarbayev yeri dolmayacaq liderlərdən biridir. O, uzun illər Türkiyə baş naziri və prezidenti olmuş İsmet Paşa kimi sadəcə olaraq “papağını götürüb” gedə bilməzdi. Onun siyasi arenanı tərk etməsi nəticəsində yarana biləcək boşluğu müxtəlif xarici ünsürlər doldura və illərdir böyük inkişaf yolu keçmiş Qazaxıstanın həm iqtisadi, həm də siyasi həyatı üçün ciddi təhdidlər yarada bilərdi. Ona görə də Nazarbayev şok effektiylə deyil, keçid effektiylə, tədricən, yavaş-yavaş ömrünün yarıdan çoxunu həsr etdiyi siyasəti tərk etməyə qərar verdi.
Bəs Nazarbayev niyə istefa verdi?
Yorulmuşdu, həm də çox. Gənclik günlərindən ahıl yaşına kimi siyasi arenalarda həm ölkə daxilində ona müxalif olanlarla, həm də ölkə xaricində onun müstəqil siyasətindən narazı olanlarla illərlə mübarizə aparmışdı. Qocalmışdı, 5 ildir xroniki xəstəlikdən əziyyət çəkirdi və kim bilir bəlkə də səhhətinə arxayın olmayıb öləcəyini düşünürdü. (və ya hələ də bunu düşünür) Nazarbayev heç kimin etməyə cəsarət etmədiyi şeyi etdi, “Ölümündən sonra nələr olacağını görmək üçün istefa verdi”. Belə hesab etmək olar ki, istefasında ilk niyyət bu idi. Doğrudan da hamı kimi ona da maraqlı idi ki, müstəqilliyi və inkişafı yolunda bütün ömrünü həsr etdiyi dövlətin taleyi ondan sonra necə olacaq.
Prof.Oktay Tanrısever Nazarbayevin istefa səbəblərini izah edərkən qeyd edir ki, "İstefasının digər bir səbəbi də ölkəsində görmək istədiyi “dəyişim” idi. Nazarbayev yazdığı kitab və məqalələrdən, nitqlərindən də gördüyümüz kimi çox ağıllı və irəli görüşlü bir şəxsiyyətdir. 28 illik prezidentliyindən sonra Mərkəzi Asiya siyasi mədəniyyətinə zidd bir şəkildə tutduğu postda ölməkdən imtina etdi. Öz xoşuna istefa verdi və bunu bir o qədər istəyən də yox idi, tələb edən də. Əksinə onun istefası bir çox vətəndaşlarını və Türk dünyasının aydınlarını məyus etdi".
Ona görə də qeyd edilə bilər ki, Nazarbayev xalqına və bütün Orta Asiya regionuna son reformu edərək getdi. Bu reform demokratikləşməyə keçid idi. Nazarbayev istefasıyla “heç kim əbədi prezident və lider ola bilməz, hətta bir müstəqil dövlətin ilk prezidenti belə” dedi. Nazarbayev bununla həm Qazaxıstan, həm də digər region dövlətləri üçün yeni bir ənənə qoydu. Əgər Nazarbayev ölənə kimi prezident olmamışdısa ondan sonra kim buna cəhd edə bilərdi ki?...
Nazarbayev istefasının ilk addımını əslində 2017-ci ildə atmışdı. Prezidentin fövqəladə səlahiyyətlərindən 37-si Nazarbayevin sərəncamıyla parlamentə həvalə edilirdi. Bu çox önəmli fərman idi. Bununla Nazarbayev “prezidentli respublikada güclü parlament” rejiminin yaradılması üçün start vermişdi. Nazarbayevin istefasından sonra isə parlamentin səlahiyyətlərinin daha da artırılması gözlənilir.
"Nazarbayev gedişiylə Qazaxıstan üçün yeni bir yol xəritəsi çəkdi. Daha demokratik, daha milli və daha güclü Qazaxıstana gedən bir yol..."
Türk diplomat, sabiq səfir Alev Kılıç Nazarbayevin istefasından sonra Qazaxıstanda baş verə biləcək siyasi dəyişikliklərə münasibət bildirərkən qeyd edib ki, "Qazaxıstanın daha da demokratikləşəcəyi bizdə şübhə doğurmur. Çünki Qırğızıstan və Özbəkistanda sözügedən demokratikləşmə prosesi artıq başlayıb".
Bu nöqteyi-nəzərdən qeyd edə bilrik ki, Qazaxıstanda bu proses daha effektiv və intensiv gedəcək. Çünki həm elmi, həm də sosial-iqtisadi durumuna görə Qazaxıstan bu ölkələrdən daha çox inkişaf edib. Ən maraqlı məsələ Qazaxıstanın Nazarbayevdən sonra xarici siyasət istiqamətidir. Beləki, Nazarbayev Rusiyaya daim yaxın olsa da ABŞ və Avropa ilə sıx əməkdaşlıq etmiş, Çinlə birgə enerji layihələri hazırlamış, ümumilikdə götürdükdə çoxqütblü xarici siyasət yürüdən dövlət formalaşdırmışdı. Tokayevin bu ənənəyə sadiq qalacağı gözləniləndir. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, daha da demokratikləşən və milliləşən Qazaxıstan Rusiyayla çox yaxın qala bilməz".
“Nazarbayevin Nur Otanı (Nurlu vətəni)”
Nazarbayev hakimiyyətdə olduğu müddətcə öz ölkəsi üçün sözün əsl mənasında “Nur otanı (vətəni) oldu”. Sovet imperializminin əsarətindən xilas olan və “zülmət içində qalmış” Qazaxıstan üçün Nazarbayevin “Nur Otanı” partiyası müstəqillik üçün başlanğıc oldu.
Nazarbayev Rusiyaya məxsus Qazaxıstandakı Semey Nüvə Sınaq Stansiyasını bağlamaqla ölkəsinin “nüvə poliqonu” olmaqdan xilas etdi. Nazarbayev ölkəsində mülayim və çağdaş türk millətçiliyinin də əsas dəstəkçisi oldu. O, rusların “tarixdə heç bir qazax dövləti olmayıb” fikrinə qarşı “biz türklər çox böyük millətik” deyərək cavab verməklə yeni milli tendensiyanı başlatdı.
Bununla yanaşı Nazarbayev qazax dilini rəsmi şəkildə birinci dərəcəli dövlət dili elan etdi və qazax pulunun üzərindən rus yazısını çıxartdı. Nazarbayev türk dünyası üçündə əsl ağsaqqal idi. Qarabağ məsələsində digər Mərkəzi Asiya və KTMT dövlətlərinə nisbətən daha həssas davranıb Azərbaycanı açıq bir şəkildə dəstəklədi. Türkiyəylə Rusiya arasında yaşanmış təyyarə problemini bir vasitəçi kimi həll etdi. Qısa zamanda Qazaxıstanı regional lider və dünyada söz sahibi etdi. Qazaxıstana son yaxşılığını da edərək ölkəsini demokratikləşdirmək üçün istefa verdi. Nursultan Nazarbayev öz gedişiylə yalnız ölkəsində deyil, bütün Türküstanda demokratik bir ənənənin başlanğıcını qoydu. İndi daha fərqli Qazaxıstan və daha fərqli Mərkəzi Asiya olacaq.
Nicat İsmayılov
