Sudandakı dövlət çevrilişi beynəlxalq siyasi gündəmi zəbt edən əsas mövzulardan biridir. Sudanda baş verənlər ona görə maraqlıdır ki, bu hadisələrdən İslam coğrafiyasında baş verən yeni geosiyasi oyunların “qoxusu gəlir”. Çünki son günlərdə Əfqanıstanda vəziyyət kəskinləşib, İran “dar boğazdan keçir”, Fələstin Qüds məsələsinin yükü altında “əzilir”, Əlcazairdə xalq hakimiyyəti dəyişir, Pakistanla Hindistan qarşıdurması şiddətlənir və Sudanda bir axşam ordu höküməti devirir...
Təbii ki, yuxardakı faktlar bizə onu deməyə əsas verir ki, “böyük güclər” İslam coğrafiyasında yeni dəyişiklikləri planlaşdırır. Ancaq əvvəlcə köklənək Sudana. Sudanın durumu ağır idi, həmdə çox. 2011-ci ildə Cənubi Sudan müstəqilliyini elan etdi. Təbii ki, bu qanlı döyüşlərin nəticəsində baş verdi. Hələ 1983-cü ildə başlanmış vətəndaş qarşıdurması Sudanın taleyini dəyişmişdi. İlk olaraq hadisələr Sudanın cənubundakı xristianlarla şimalda yaşayan müsəlmanlar arasında yaşanmış münaqişə kimi izah edilirdi. Sonralar münaqişə getdikcə dərinləşdi və 2003-cü ildə Darfurda yaşayan zənci müsəlmanlar da seprerat hərakatına qoşuldu. Sudan rejiminin reaksiyası sərt oldu. Nəticədə Darfur soyqırımı yaşandı və bu soyqırım müsəlmanların müsəlmanları qətl etdiyi ən dəhşətli qırğınlardan biri idi.
2011-ci ildə ABŞ-ın da təzyiqləri nəticəsində Darfur problemi “həll edildi”. Bundan savayı Sudan iki yerə parçalandı və Cənubi Sudan müstəqil dövlətə çevrildi. Bu Şimalda qalan Sudan üçün yeni problemlərin başlanğıcı oldu. Sudanın əsas neft yataqları ölkənin cənubunda yerləşirdi və dövlətin əsas gəliri də təbii ki, bu enerji ehtiyatlarından təmin edilirdi. Ancaq Cənubi Sudan müstəqilliyini elan etdikdən sonra Sudanda ciddi iqtisadi böhran formalaşdı. Bir tərəfdən günü-gündən artan infilyasiya, bir tərədən valyuta qıtlığı, ABŞ embarqoları və s. sosial-iqtisadi problemlər Sudanı “çökdürdü”. Sonda xalqın səbr kasası daşdı. Sudanda bahar çox gecikmədi. Xalq küçələrə axışdı və azadlıq, rifah tələbləri yüksəldi. Ölkəni 30 ildir idarə edən Ömər əl Bəşirin edə biləcəyi heç nə yox idi. Bu ilk xalq çıxışları deyildi və Bəşir mitinqləri dağıtmaq əmri verdi. Son 3 ayda baş verən ixtişaşlarda 50-yə yaxın insan həlak oldu.
Bəs Ömər əl Bəşir kim idi? 1989-cu ildə bir dövlət çevrilişi ilə hakimiyyətə gələn bir xuntaçı zabit. Onun devirdiyi hökümət ABŞ-ın maraqlarına zidd siyasət yürüdürdü. Əl Bəşirsə ABŞ-ın siyasi oyunlarının qurbanı oldu. Formalaşdırdığı hökümət şəriət əsasında idarə edilən rejimə çevrildi. Bəşir qarşılaşdığı hər problemi zor gücünə həll edən bir lider oldu. 2003-cü ildə azadlıq və müstəqillik istəyən qara dərili müsəlmanlar olan Darfur xalqına etdiyi zülüm və törətdiyi soyqırımlara görə Beynəlxalq Hüquq Məhkəməsi 2009-cu ildə tarixində ilk dəfə olaraq hakimiyyəti davam edən bir dövlət başçısı haqqında həbs qərarı verdi. Təbii ki, Bəşiri həbs edən o dövrdə tapılmadı. Bəşir xüsusən Cənubi Sudanı ABŞ-ın dəstəkləməsindən sonra mövqeyini tamamilə Çin və Rusiya qütbünə yönəltdi. ABŞ-da əvəzində bu gün Venesuela və İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaları Sudana istiqamətləndirdi.
Sudanda xalqın hökümət əlehinə mitinqlərə çıxmasında da yenə ABŞ-ın rolu görünür. 3 aydır höküməti devirmək üçün müxtəlif aksiyalar keçirən müxalif hərəkatı sən demə, ABŞ maliyyələşdirirmiş. Hətta ABŞ-ın Sudandakı səfirinin müvəqqəti işlər vəkili (səfirdən sonra ikinci şəxs hesab edilir) Stiven Kutsis ictimai fəallarla birgə yürüşlərdə iştirak etmiş, ABŞ dəstəyini ifadə etmişdi.
Sudanda hökümət əlehinə keçirilən aksiyalarda qadınlar ön plana çıxdı. Alaa Salih adındakı qadın aktivistlərdən birinin mitinqlərdə maşınların üzərinə çıxaraq xalqı üsyana və inqilaba çağırması, onu Sudandakı xalq hərakatının simvollarından birinə çevirdi. Alaa Salih Sudanda məşhur bir ata sözü olan “qadının yeri evidir” i, qadının yeri inqilabdır şüarıyla əvəzlədi. Xüsusən sosial şəbəkələrdə müsəlman qadınların böyük dəstəyini qazanan bu qadın Bəşir hakimiyyətini “laxladan”lardan biri oldu və onun şüarları ilə minlərlə qadın mitinqlərə axışdı.
Bütün bunlarla birlikdə Sudanda siyasi ənənə dəyişmədi. 1989-cu ildə hərbi çevrilişlə hakimiyyətə gələn Ömər əl Bəşir, yenə bir hərbi çevrilişlə devrildi. Xalqın demokratik inqilabına əngəl olundu. Ordunun başında duran, müdafiə naziri Avad ibn Əfv vəziyyəti öz xeyrinə dəyişmək üçün xarici qüvvələrin də dəstəyini alaraq dövlət çevrilişini həyata keçirdi və Ömər Əl bəşir həbs edildi. (Qeyd etmək yerinə düşər ki, Avad ibn Avf Darfur soyqırımını törədənlərdən biridir) Hakimiyyəti devirən ordu iqtidarda olan Milli Konqres Partiyasının da ən qabaqcıl üzvlərini həbs etdi. 3 aylıq fövqəladə hal elan edildi. Iki illik “keçid dövrü” haqqında qərar qəbul edildi. Sudanda vətəndaşların demokratik dövlət arzusu yenə ürəklərində qaldı. İllərdir davam edən müharibələrdən, yoxsulluqdan və demoqrafik problemlərdən təngə gəlmiş xalq üçün əslində dəyişən bir şey olmadı. Xalq və onun etirazları yenə böyük güclərin siyasi oyunlarına altət oldu.
Rusiya Sudandakı çevrilişi öz maraqlarına vurulmuş bir zərbə olaraq nəzərdən keçirir. Rusiya Xarici İşlər Nazirirliyi ona görə də Sudanda baş verələri qınadı və demokratik praseduralara zidd olaraq hakimiyyət dəyişikliklərini pislədiklərini bildirdi. Çin ən çox narahat olan tərəf oldu. Çünki Çin Sudanı “Bir kəmər bir yol” layihəsinə qoşmağa illərdir səy göstərirdi. Çox qəribədir, nə zaman Çin şirkətləri Sudana investisiya qoymaq istəsələr ya çevrilişir olur, ya müharibə başlayır ya da Sudana embarqo qoyulur. Sudanın zəngin neft ehtiyatlarına malik olması və Afrikanın ən böyük 3-cü dövləti olması onu böyük dövlətlərin uğrunda mübarizə apardığı bir “geosiyasi maraq” halına gətirdi. Ona görə də 90-cı illərdə Sudandakı rejimi öz tərəfinə çəkə bilməyən ABŞ, 2000-ci illərdin əvvəlində Cənubi Sudanı (əsas neft ehtiyatları olan ərazi) qarışdırdı və buradakı radikal qrupları silahlandırdı. Nəticədə, Sudanı iki yerə parçaladı.
İslam coğrafiyasında baş verən geosiyasi dəyişikliklərin fonunda Sudan məsələsini nəzərədən keçimək zəruridir. Sudan, Əlcəzair, Əfqanıstan və Liviya yenidən alovlanır. Sudanda və Əlcəzairdə hakimiyyət dəyişir, Əfqanıstan və Liviyada döyüşlər intensivləşir. İslam coğrafiyasında radikal dəyişikliklər baş verir. Təəsüf ki, eynən ərəb baharında olduğu kimi, hazırki vəziyyət də müsəlman xaqlarına pozitiv heç nə vəd etmir.
Nicat İsmayılov
