Mühacir axınlarının bir istiqaməti də Türkiyə idi. Türkiyə tədqiqatçısı Ə.B.Ərculasunun bildirdiyinə görə, Güney Qafqazdan Türkiyəyə gələnlər, əsasən Qars əyalətində məskunlaşırdı. Onların indi Qarsda 92 kəndi var. Bu kənd adlarının əksəriyyəti Borçalıdakı kənd adları ilə eynidir. M.F.Kırzıoğlu mühacir axınları barədə yazir: "Gürcüstandan 45 min türk Qars əyalətinə gəlib yerləşdi. Bunlar Ağbaba, Borçalı-Loru və Qarayazıdan gələn Qarapapaqlar idi". Əsrin sonlarına yaxın yaranan nisbi stabilliyi 1905-1907-ci illərdə Bakıda da güclü əks-səda doğuran I Rus inqilabı pozdu. Bu inqilabın yatırılması ilə başlanan təqiblər, siyasi fəaliyyətin maksimum məhdududlaşdırılması, bir sıra qəzetlərin bağlanması Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi mütəfəkkirləri və başqalarını ölkəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qoydu.
Bir qayda olaraq, inqilabçıların və millətçilərin təqib edildiyi Stoplıpin irticasından yayınıb mühacirətə üz tutduğunu Ə.Ağaoğlu belə xatırlayırdı: "Şiddətli təqib edilənlər arasında idim. İş elə bir dərəcəyə çatmışdı ki, artıq daha özümün deyil, ailəmin də sakitliklə salamatlığı təhlükə altına düşmüşdü. 1908-ci ildə Türkiyədə inqilab olmuşdu. Tanıdığım bəzi şəxslər iş başına gəlmişdilər. Digər tərəfdən Qafqaz canişini vəzifəsinə təyin olunan Vorontsov-Daşkov məni necə olursa-olsun həbsə aldırıb sürgün etməyə qərar vermişdi. Bunu eşidən kimi, mən dərhal 1908-ci ilin sonlarına doğru İstanbula qaçdım".
Ümumiyyətlə, 1908-ci ildə Türkiyədə baş verən "Gənc türklər"inqilabı nəticəsində Sultan Əbdülhəmidin hakimiyyətinə son qoyulması ilə Rusiyadakı irticadan yayınan türklər İstanbula axışmağa başladılar. İ.Qaspıralı, Y.Akçura və başqa tanınmış türkçülər məhz bu dövrdə mühacirət edənlərdir. Azərbaycan mühacirətinin başında isə M.Ə.Rasulzadənin də göstərdiyi kimi "Əhməd bəy Ağaoğlu və Əli bəy Hüseynzadə kimi böyük şəxsiyyətlər dururdu. Rusiyadan mühacirət edən türklərin İstanbulda qurduqları ilk təşkilat, məramı dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan türklər haqqında məlumat vermək, bütün türklərin istifadə edə biləcəyi ortaq dil məsələsinin həlli istiqamətində axtarışlar aparmaq olan "Türk Dərnəyi" idi. "Əli bəy Hüseynzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Əhməd bəy Ağaoğlu, Yusif Akçura, İsmayıl bəy Qaspıralı, Fuad bəy Köprülüzadə və digər onlarla ziyalının qurduğu bu cəmiyyət türkçülük və türk millətinin yüksəlişi yolunda çox böyük xidmətlər vermişdir. Cəmiyyət aylıq "Türk Dərnəyi"məcmuəsini də dərc edirdi. Türkçülüklə yanaşı, Turançılıq məfkurəsinin də təşəkkülündə əhəmiyyətli işlər görən "Türk Dərnəyi" qurucularının ölkənin müxtəlif yerlərinə səpələnməsi ilə fəaliyyətini dayandırmalı oldu. 1911-ci ildə Azərbaycan mühacirlərindən Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadənin rəhbərliyi ilə yeni cəmiyyətin əsası qoyuldu. Bu, əsasən xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan və eyniadlı məcmuə dərc edən "Türk Yurdu"idi.
Müəllif: Qərbi Kaspi Universtetinin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin Tarixçilər Qrupunun araşdırmacısı Rauf Əsgərov
