Yaxın və Orta Şərq regionu yeraltı və yerüstü sərvətləri, həmçinin geostrateji əhəmiyyətə malik ərazisi ilə çöx mühüm regiondur. Lakin artıq 10 ilə yaxındır ki, bu regionda siyasi sabitlik bərqərar ola bilmir. Nisbətən “ərəb baharı"nın təsirlərindən qismən də olsa xilas olan Misir, Tunis kimi ölkələr belə hələ də öz iqtisadi və siyasi sistemlərini tam olaraq otruruşdura bilməyiblər. Suriyada, Liviyada, Yəməndə, Əfqanıstanda vətəndaş müharibəsi davam edir. Bütün bunlar belə bir sual yaradır. Yaxın və Orta Şərq regionunun taleyi necə olacaq?
Hal-hazırda bu regionda baş verənlərin əsas səbəbi “demokratiya həvəskarlığıdır”. Ərəb baharı az və ya çox səviyyədə bütün region dövlətlərinə yayıldı. Ərəb baharı qərbin oynadığı demokratiya qumarı idi. Suriyada, Liviyada, Tunisdə, Bəhreyndə, Misirdə və digər ölkələrdə vətəndaşlar demokratik bir inqilab və demokratik reformlar ümidi ilə küçələrə axışdılar. Yəni, başqa cür desək, oynanan qumara xəbərləri olmadan, şüsursuzcasına qoşuldular. Lakin bilinən acı bir həqiqət var ki, “qumarı oynayanlar deyil, yalnız oynadanlar qazanar”.
Bəli, Yaxın və Orta Şərq regionunda “demokratiya oyunu"nu başladan qüvvələr çox böyük qazanclar əldə etdilər. Məsələn, ABŞ və İsrail silah satışı səviyyələrini 12% artırdı. Fransa və Almaniya regiondakı təsir dairələrini genişləndirdi. İran Suriyada, Yəməndə və Bəhreyndə öz nüfuzunu artırdı. Rusiya “isti dənizlər”ə çıxış əldə etdi. İtirən isə sadəcə dinc əhali oldu. Regionda 7 milyondan çox insan başqa ölkələrə qaçqın kimi mühacirət etmişdir. Suriyada, Liviyada və digər terror və vətəndaş qarşıdurmasından əziyyət çəkən ölkələrdə vətəndaşların gələcək taleyi bəlli deyil.
Region dövlətlərində sabit hökumətlərin devrilməsi nəticəsində ictimai nəzarət zəifləmiş, bu isə öz növbəsində İŞİD, Əl-Nusra, Hizbullah, PKK və digər terror qruplaşmalarının fəaliyyətini genişləndirmişdir. Regiondakı ölkələr terror quruplaşmalarının mübarizə meydanına çevrilmişdir. Bütün bunlar nəticəsində milyonlarla günahsız insan həyatını itirib və hələ də itirməkdədir.
Regionda hadisələrin bu qədər faciyəvi hal alması ABŞ, Rusiya, İran, Fransa, İngiltərə, İsrail və digər dövlətlərin öz maraqlarını burada yaşayan dinc insanların həyatlarından daha üstün tutması ilə bağlıdır. Xüsusən, bu ölkələrdən Suriya “böyük güclərin savaşı”ndan ən çox əziyyət çəkən ölkədir.
Yaxın və Orta Şərq regionunda baş verən hadisələrin gələcəkdə hansı fona keçməsi haqda fikir yürütmək çətindir. Lakin bir neçə proqnoz vermək mümkündür
- Yaxın və Orta Şərq regionunda baş verənlər 90-cı illərdə Yuqoslaviya və digər post-sovet ölkələrində baş verənlərə bənzəyir. Aradakı əsas fərq o zaman dünyanın təkqütblü olmasıdır. Bu gün isə artıq dünya çoxqütblülüyə geri dönür. Yaxın və Orta Şərq böhranı bu geri dönüşün ayaq səsi oldu. Geri dönüşün tamamlanması isə Suriya probleminin həlli ilə başa çatacaq. Suriya probleminin həlli yeni dünya nizamının gəlişinin xəbərçisi olacaq. Yəni, yeni dünya nizamı Suriyadan doğacaq.
- Yaxın və Orta Şərqdə baş verənlərin gələcəyi kimi “sürətli parçalanmanı” qəbul etmək olar. Yəni burada bəzi dövlətlər parçalanacaq və yeni dövlətlər meydana gələcək. Bunun örnəyini biz Liviyada görə bilərik. Bu gün Liviyada İŞİD-in kontrol etdiyi ərazidən savayı iki ayrı hökumət və iki ayrı milli məclis mövcuddur. Formal olaraq Liviya vahid respublika olsa da, faktiki olaraq artıq parçalanmışdır. Belə bir amilin Suriyada baş verməsi də real görünür. Lakin Əsədin Rusiya və İran kimi məsələyə birbaşa müdaxilə edən müttəfiqlərinin olması onu deməyə əsas verir ki, bu parçalanma gecikəcək.
- Əlbətdə ki, ərəb böhranı zamanı demokratiyaya “mülayim keçid” edən Tunis kimi dövlətlər indi olmasalar belə, yaxın gələcəkdə region ölkələri üçün demokratiya örnəyi halına gələcək.
- Hesab etmək olar ki, hələ də regionda sabitliyin formalaşmasını gözləmək olmaz. Hətta yeni problemlərin meydana gələcəyini qeyd edə bilərik. Xüsusən, İraqda, Misirdə və Bəhreyndə yeni qarşıdurma və parçalanmaların baş verəcəyini proqnozlaşdırmaq olar. İraqda “Bəsrə hadisələri” və PYD fəaliyyəti, Misirdə Əbdulfəttah Sisinin formalaşdırdığı yeni diktatura həmçinin, xalqın üzləşdiyi saysız-hesabsız problemlər nəticəsində yeni bir inqilabın başlama ehtimalının artması, Bəhreyndə isə eynən Yəməndə olduğu kimi şiələrin siyasi akivliyi və İran nüfuzunun artması bu ölkələrdə də yeni münaqişə ocaqlarının yaranmasına səbəb ola bilər.
- Yaxın və Orta Şərq regionu ilə bağlı son proqnoz isə regionun böyük güclər tərəfindən bölüşdürülməsi ola bilər. Fikrimcə, bəzi ölkələrin parçalanacağı kimi regionun da parçalanması labüddür. Təbii ki, bu bölünmə coğrafi deyil, siyasi mahiyyət daşıyacaq.
Nicat İsmayılov
