Trampın bütün siyasi xəttini uğursuz hesab etmək, onun atdığı addımları istiqamətsiz və hesablanmamış addımlar olaraq adlandırmaq böyük yalnışlıq olardı. Çünki Tramp Çin, Şimali Koreya, Meksika və Kanada kimi siyasi problemlərdən böyük ustalıqla sıyrılmış, həmçinin, böyük qətiyyətlə ABŞ maraqlarını müdafiə etmiş və qismən də bu maraqları reallaşdıra bilmişdir. Lakin bununla belə Trampın siyasətinin kifayət qədər uğursuz tərəfləri də mövcuddur ki, bu tərəflər özünü həm daxili, həm də xarici siyasət istiqamətində büruzə verir.
Trampın daxili siyasətdə həyata keçirdiyi siyasət son dövrlər Amerika cəmiyyətində böyük fəsadlara yol açıb. Bu fəsad “Amerika cəmiyyətinin bölünməsidir”. Onsuz da ABŞ-da vətəndaşların bütövlükdə həmrəyliyi çox nadir hallarda özünü göstərən amildir. ABŞ dövlətinin formalaşmasından bu yana qarşılaşdığı ən ciddi problem də məhz Amerika cəmiyyətinin bölünməyə meylliliyi məsələsidir. Bunun çox ciddi və tarixi səbəbləri mövcuddur. Beləki, ABŞ-ın məhz unitar deyil, federativ respublika elan edilməsi də xüsusən, ölkənin cənub və şimal regionları arasında ciddi etnik, sosial-mədəni fərqlərin olması ilə bağlıdır. 19-cu əsrin 60-cı illərində burada yaşanan vətəndaş müharibəsi də Amerika cəmiyyətinin bölünməyə və seperatizmə meylli olmasına sübutdur.
Lakin ABŞ siyasi sistemi bütün bu problemlər nəzərə alınaraq, ABŞ-ın siyasi birliyinin qorunub saxlanılmasına istiqamətləndirilmiş şəkildə formalaşdırıldılmışdır. Ona görə də ABŞ-ın ölkə daxilində həyata keçirilən və milli həmrəyliyə fokslanmış siyasətini siyasi xadimlər “razılaşmamaq üçün anlaşmaq” olaraq adlandırıblar. Bu siyasət ABŞ daxilində müxtəlif siyasi, etnik, sosial və s. qruplarının bir-biri ilə uzlaşa bilməsə belə sistem daxilində vəhdətdə fəaliyyət göstərməsi imkanını yaratmışdır. Məhz bu amil və bu istiqamətdə yürüdülən siyasət 1865-ci ildən bu yana ABŞ-ın siyasi birliyini qoruyub saxlamışdır.
Bu gün isə bəlkə də 1865-ci ildən bu yana ilk dəfədir ki, Amerikan cəmiyyəti iki qütbə bölünüb və bir-birinə qarşı mübarizə aparır. Bu mübarizənin səbəbi isə Trampdan başqası deyil. Maraqlısı bundadır ki, biz əgər diqqətlə analiz etsək görərik ki, bu sadəcə Trampın yanlışı deyil, həmçinin, onun əsas hədəfidir. Əslində Tramp öz hakimiyyətini qorumaq və növbəti seçkilərdə qalib gəlmək üçün uğurlu siyasət yürüdür. Trampın əsas hədəfi özü kimi sağçı və mühafizəkar vətədanlaşları öz ətrafında sıx birləşdirmək və bu vətədaşların Demokratlara meyl etməsini, onların namizədlərinə səs verməsini əngəlləməkdir. Ona görə də o “ABŞ maraqlarının şiddətli müdafiəsi” şüarı ilə çıxış edərək ölkə daxilindəki Demokratların sosial bazasını təşkil edən qruplar başda olmaqla bütün sol və liberal qrupları “xain” adlandırır və onlara qarşı mühafizəkar qruplarda qıcıq və hətta düşmənçilik hislərini formalaşdırmağa çalışır.
Bu proseslərdə ölkədə liberalların əsas gücü olan Demokratlar da boş dayanmır. Obama, Klinton, Kerri və digər demokrat liderlər Trampa qarşı “milli kampaniya” hazırlayır və bununla Trampın hətta uğurlu addımlarını belə “radikal siyasət” şüarı ilə sərt tənqid edirlər. ABŞ-da Trampın başlatdığı bu sivil qarşıdurmanın səngəri və silahı isə mediadır. Hər iki tərəfə bağlı bir çox media qrupları fəaliyyət göstərir və hər iki qrup mediadan bir təzyiq və təsir vasitəsi kimi istifadə edir. Qeyd edək ki, bütün bunlar Amerika cəmiyyətini yorur və günü-gündən onu parçalayır.
Trampın bu “ayrılıqçı” siyasəti çox ciddi problemlərə və bölünmələrə səbəb ola bilər. Ona görə də bu siyasi xətt həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq müstəvidə sərt tənqid edilir. Ancaq bu siyasət başda “ara seçkiləri” olmaqla xüsusən də 2020-ci il seçkilərində Trampın zəfəri üçün ciddi zəmin hazırlayır.
Trampın bu siyasətinin təzahürü kimi ötən günlərdə ABŞ Yüksək Məhkəməsinə Trampın dəstəyi ilə qatı sağçı və mühafizəkar mövqeyi ilə seçilən, həmçinin əvvəllər haqqında zormalama faktı ilə bağlı cinayət işi açılan Kavanounun seçilməsi hesab oluna bilər. Qeyd edək ki, Kavanao bu vəzifəyə son 140 ildə ən az səslə seçilən hakim oldu.Buda həm senatda həmdə ölkə daxilində Trampa və onun namizədinə olan etirazın bir əlamətidir.
Trampın xarici siyasətdəki ən böyük yanlışı Türkiyəni itirməkdir. Tramp yürütdüyü siyasət ilə Yaxın və Orta Şərq regionunda 60 ildən çoxdur ABŞ-ın sadiq müttəfiqi olan Türkiyəni “Kürdüstan” ilə əvəz elədi. Əslində, buna səbəb olan bir çox faktorlar olsa da, Türkiyə kimi həm nüfuzu və hərbi imkanları, həm də coğrafiyası ilə xüsusi strateji əhəmiyyətə malik müttəfiqi itirmək ABŞ üçün böyük uğursuzluq hesab edilməlidir. Tramp Suriyada və İraqda kürd terror qruplaşmalarına maddi və texniki dəstək verməklə onları burada fəallaşdırıb, “Müstəqil Kürdüstan” kimi qondarma və Amerika əlaltısı bir rejim yaratmaqla regionda ABŞ təsirini artırmaq istəyir. Lakin bütün bu addımlar və Türkiyəyə qarşı həyata keçirilən maliyyə manipulyasiyası türkləri günü-gündən ABŞ-ın əsas rəqibləri sayılan Çinə və Rusiyaya yaxınlaşdırır. Qeyd edək ki, ABŞ siyasi dairələri artıq bu yanlışı dərk etmiş və münasibətləri yenidən normallaşdırmaq istiqamətində cəhdlərə başlamışlar.
Xarici siyasətdə Trampın ikinci böyük uğursuzluğu “Ərəb NATO-sunu yarada bilməməsi oldu. ABŞ regionda İranın təsirini minimallaşdırmaq və Suriya və Liviyada baş verən problemlərin digər müttəfiq ərəb dövlətlərində baş verməsinin qarşısını almaq adı altında Səudiyyə Ərəbistanı, Kuveyt, Qətər, Oman, Bəhreyn, BƏƏ, Misir, İordaniya kimi ərəb dövlətlərini regional təhlükəsizlik sistemi ətrafında birləşdirməyə səy göstərdi. Ancaq yaşanan Körfəz böhranı və İordaniya, Qətər və Küveytin İran ilə olan sıx əlaqələri buna mane oldu. ABŞ bu dövlətlərə nə qədər təzyiq göstərsə belə bu məsələdə müvəffəq ola bilmədi. Körfəz böhranını həll etmək üçün durmadan çalışan Tramp isə məsələyə Türkiyə və İranın da qarışması ilə problemi dərinləşdirməmək üçün geri addım atmağa məcbur oldu.
Trampın üçüncü ən böyük yanlışı Avropa siyasətində Almaniya başda olmaqla bir çox dövlətlə Soyuq müharibə dövründəki münasibətləri bərqərar etməyə çalışması oldu. Ancaq Almaniya və Avropa indi daha güclü və daha böyük bir siyasi güc halına gəlib. Avropa artıq ABŞ-ın müttəfiqi deyil, həm də siyasi və iqtisadi sahələrdə rəqibidir. Tramp siyasəti liberal ideyanın daim rəğbət gördüyü Avropa cəmiyyətində sərt tənqid edildi. Bütün bunlar isə Almaniya başda olmaqla bəzi Avropa dövlətlərin Rusiya və İranla iqtisadi əlaqələrini inkişaf etdirməsinə səbəb oldu.
Sonda qeyd edə bilərik ki, Tramp tam anlamda səriştəsiz və uğursuz lider deyil, lakin yuxarıda qeyd etdimiz yalnış addımlar onun ölkəsinin “qlobal hegemoniyası"na son qoya bilər.
Nicat İsmayılov
