Turan bir ideya kimi XIX əsrdən başlayaraq Türk aydınlarının, Mustafa Cəlaleddin Paşanın, Əhməd Vefik Paşanın daha sonralar, Ənvər Paşanın, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Əli bəy Hüseyinzadənin, Ziya Gökalpin, İsmayıl Qaspıralının, Məməddəmin Rəsulzadənin, Qazi Mustafa Kamalın və neçə-neçə tarixi şəxsiyyətlərin ortaq xülyası olmuşdur.
Bəs bu gün Turan hələ də bir xəyaldır, yoxsa bu xəyal hər gün getdikcə artan bir zərurətə çevrilib?
Türkidlli dövlətlərin yaşadığı sıxıtılar, daxili problemlər və ən əsası onların müstəqilliyinə olan təhdidlər bizə onu deməyə əsas verir ki, Turan bir xəyaldan daha çox, günümüzdə Türk dövlətlərinin azadlığının, həmçinin təhlükəsizliyinin qorunub saxlanılması üçün görünən tək yoldur, həyati zərurətdir. Bu zərurəti yaradan amillərə iqtisadi və sosial problemlər, Rusiyadan iqtisadi asılılıq, milli təhlükəsizlik və dövlət müstəqilliyinə bitib tükənməyən təhdidlər və s. misal göstərmək olar.
Zərurəti reallaşdırmağa mane olan amillər
İlk sırada biz 72 illik sovet repressiyaları və radikal mahiyyətli siyasəti nəticəsində formalaşan mental və siyasi-mədəni fərqliliklərin meydana gəlməsini qeyd etməliyik. Bu fərqliliklər türkdilli xalqları bir-birindən ayıran əsas amildir. Buna xalqların zövqləri, dünya görüşləri, dinə yanaşmaları, siyasi ideologiyaları və s. qeyd edə bilərik. Kamunizmin vurduğu ən böyük zərbə də məhz türkdilli xalqların “türk” olaraq deyil, yaşadığı ölkəyə uyğun olaraq “özbək”, “qazak”, “türkmən” kimi məcburi olaraq adlandırılması və türk sözünün alternativinə çevrilən bu mənsubiyyət terminlərinin müxtəlif vasitələrlə xalqın təhtəlşüuruna həkk edilməsi hesab edilə bilər. Məhz bu amil türkdilli xalqlar arasında mədəni fərqliliklərin meydana gəlməsinə əsas səbəb olmuşdur.
İkinci olaraq, ortaq mədəni üsnürlərin yaradıla bilməməsi. Buna ən bariz nümunə ən azı 20 ildir müzakirə olunan, lakin heç bir irəliləyiş əldə edilə bilməyən ortaq əlifba və dil məsələsidir. Axı nə üçün türkcə danışılan bir cəmiyyətdə dilin adı türk dili olaraq qeyd edilmir? Niə bütün türkdilli dövlətlər latın əlifbasına hələ də tam şəkildə keçidi tamamlaya bilməyib? Nə üçün türkdilli dövlətlərdə əsas alternativ dil rus dilidir və bu dövlətlər bir-biriləri ilə həyata keçirdikləri zirvə görüşlərində danışıqlar məhz rus dilində keçirilir? Bu cavabsız suallar bu gün türkdilli dövlətlər arasında aəlaqələrin inkişafına mane olan əsas amildir. İllərdir danışıqlar mövzusuna çevrilsə belə bu gün türkdilli dövlətlərin hələ də rəsmi şəkildə fəaliyyət göstərən ortaq insitut və universitetləri mövcud deyil, tələbə mübadilə proqramlarından istifadə isə çox passivdir. TRT Avaz, Habar kimi bir-iki kanaldan başqa bu dövlətlərin ortaq media qurumları da mövcud deyil. Bütün bunlar o qədər də çətin problemlər deyil. Bir neçə görüş və fərmanlarla həll edilə biləcək bu məsələlər Ziya Gökalpin qeyd etdiyi “türk xalqlarının mədəniyyətinin ortaqlaşdırılması” üçün həyati önəmə sahibdir.
Üçüncü olaraq dövlətlərarası əlaqələri tənzimliyəcək və inkşaf etdirəcək vahid, nüfuzlu və “dövlətüstü” qurumun olmaması. 1992-ci ildən bu yana türkdilli dövlətlər arasında əlaqələri təhlil etsək görərik ki, heç də münasibətlər düz xətt üzrə inkişaf etməyib. SSRİ-nin süqutundan sonra ilk 10 il münasibətlər yüksələn templə inkişaf etsə belə sonradan həm Rusiyanın Avrasiya məkanında siyasi nüfuzunu yenidən artırması, həm də bəzi dövlətlərin xarici siyasətdə buraxdığı ciddi nöqsanlar cüzi də olsa dövlətlər arasında problemlərin meydana gəlməsinə, əməkdaşlığın tempinin aşağı enməsinə səbəb olmuşdur. Ən mühümü isə Dağlıq Qarabağ problemi, Sayram problemi, Tacikistan və Türkmənistan arasındakı sərhəd problemi, son dövrlərdə həllini tapmış Azərbaycan-Türkmənistan arasında Xəzərin statusu problemi və başqa məsələlərdə türkdilli dövlətlər ortaq bəyanatlar vermir, hətta bəzən bir-birilərinin əlehinə açıqlamalar verib, qərarlar qəbul edirlər. Bu da eynən Avropada olduğu kimi bir dövlətüstü qurumun yaradılması zərurətini doğurur. TDƏŞ, TÜRKPA, TÜRKSOY dövlətlərarası əlaqələrin inkişafına təsir etsə belə münasibətləri tənzimləmək və ortaq inteqrasiya məkanı olmaq kimi xüsusiyyətlərə sahib deyillər.
Sonuncu olaraq azad iqtisadi zonaların hələ də yaradıla bilməməsi və ticarət dövriyyəsinin intensiv artmaması. Türkdilli dövlətlər arasında Şimali Amerika və Avropada uğurla tətbiq edilmiş bir sistemin, Azad Ticarət Assosyasiyalarının formalaşdırıla bilməməsi iqtisadi əməkdaşlığın inkişafına mane olur. Yüksək gömrük tarifləri, vergilər və digər amillər ticari motivasiyanı aşağı endirir.
Həmçinin bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan kimi türkdilli dövlətlər zəngin enerji resrurslarına sahibdir. Ancaq bunların içərisində sadəcə Azərbaycan Qərbə enerji ixrac edir və bu enerji ixracatçısı dövlətlər arasında TANAP, BTC, BTƏ kimi böyük siyasi və iqtisadi əhəmiyyətə malik layihələr həyata keçirilə bilmir. Lakin Xəzər dənizi bu dövlərin enerji ixracatında əməkdaşlığı üçün çox önəmli bir resurs hesab edilə bilər.
Nicat İsmayılov
