Xəbər verdiyimiz kimi ötən gün ABŞ Müdafiə Nazirliyi Türkiyənin F 35 proqramından ixrac ediləcəyini rəsmi şəkildə bəyan etdi. 2002-ci ildən F-35 istehsalında iştirak edən Türkiyəyə F 35-lərin satılmaması səbəbi kimi Türkiyənin S 400 zenit kompleksini əldə etməsi göstərildi.
Bəs konret olaraq ABŞ Türkiyəyə F-35-ləri niyə satmadı?
Bunun səbəbini Pentaqon rəsmisi verdiyi bəyanatda açıq bir şəkildə dilə gətirib. Açıqlamada qeyd edilir ki, “Təəssüf ki, Türkiyənin Rusiyanın S-400 zenit-raket komplekslərini almaq qərarı onun F-35 proqramında iştirakını mümkünsüz edir. F-35 kəşfiyyat məlumatların toplanması üzrə Rusiya platforması ilə birlikdə mövcud fəaliyyət göstərə bilməz".
Bəs niyə? Çünki F 35-ləri digər hərbi təyyarələrdən fərqləndirən əsas amil onun radardan yayınma sistemlərinə sahib olmasıdır. Muasir hava hücumundan mühafizə sistemləri F 35-lərin hərəkət siqnallarını tutmaqda acizdir. Buna səbəb F 35-lərin fərqli mexanizm əsasında istehsal edilməsidir. Daha dəqiq desək F 35-lərin radar sistemlərini çözmək üçün onlara sahib olmaq gərəkdir. Bu məntiqlə ABŞ-ın F-35-ləri Türkiyəyə satmaması tamamilə başa düşüləndir. Çünki əgər Türkiyə həm S 400-lərə, həm də F-35-lərə sahib olsaydı, F 35 təyyarələri haqqında xüsusi və məxfi məlumatlar rus kəşfiyyatının əlinə keçə bilərdi. Həmçinin F-35-lə S 400-ə eyni dövlətin sahib olması baş tutarsa F-35-lərin istehsalının bir mənası qalmır. Belə ki, yuxarıda da qeyd edilyi kimi bu təyyarələri digərlərindən fərqləndirən ən vacib detal radara yaxalanmamasıdır. Əgər bir dövlət həm F-35-ə, həm S 400-ə sahib olsa F-35-lərin S 400 radar sistemləri tərəfindən aşkarlanması baş tutacaq. Bu isə 20 illlik planın və milyardlarla investisiyanın küçəyə atılması mənasına gəlir.
Türkiyəyə dəyən zərər...
Türkiyə F-35-ləri alsaydı təbii ki, yerləşdiyi regionda ən güclü dövlətə çevriləcəkdi. Hava hücumundan tam müdafiə olunma imkanına sahib olacaqdı. Lakin bundan savayı Türkiyə 2002-ci ildən bu yana ABŞ-la imzalanan razılaşma əsasında F-35 proqramına qoşulmuş və bu hərbi təyyarələri ABŞ-la birgə istehsal etməyə başlamışdı. Türkiyə proqrama qoşularkən ilkin mərhələdə ABŞ-a 175 milyon dollar pul ödəmişdi. Bu pullar havaya sovruldu, o heç...
Türkiyə həmçinin 2008-ci ildən sonra bu təyyarələrə qoyduğu investisiya miqdarını daha da artırdı. Nəticədə F-35 proqramından ixrac edilməsi ilə Türkiyəyə ilkim mərhələdə, yuvarlaq hesabla 2 milyard dollara qədər zərər dəyəcəyi proqnozlaşdırılır.
Eyni zamanda Pentaqon ilkin mərhələdə 600 milyon dollar investisiyadan məhrum oldu. Həmçinin 20 illik layihə olan F-35-lərin 957 detalı Türkiyədə istehsal edilir. Sözügedən detalların daha ucuz başqa yerdən təmin etmək isə hardasa mümkünsüzdür.
Türkiyə ABŞ-ı beynəlxalq məhkəməyə şikayət edə bilərmi?
Türkiyə F-35-lərin birgə istehsalına görə ABŞ-la iki dəfə, 2002 və 2008-ci illərdə yazılı razılaşmalara qol çəkib. Bu razılaşmalara əlavə edilən maddələrdən birində qeyd edilir ki, “tərəflərin hərbi təyyarələrin istehsalı, alışı və satışı mövzusunda yaşadığı bütün problemlər ancaq iki dövlət arasında həll edilə bilər və tərəflər bir-birini beynəlxalq məhkəməyə şikayət edə bilməz”.
F-35-lərdən məhrum qalan Türkiyə nə edəcək?
F-35 yoxdursa SU-57 var...
Pentaqonun Türkiyənin F-35 proqramından ixrac ediləcəyini açıqlamasından sonra Rusiya F-35-in yerinə Türkiyəyə öz istehsalı olan Su-57 hərbi təyyarələrini təklif edib. Bu məsələylə bağlı rus professor Viktor Nadeyin Rayevskiy Türkiyənin Su 57-ləri almasının onun üçün daha xeyirli olacağını bildirib.
“ABŞ Türkiyəyə F-35-ləri satmaqdan imtina edərsə Su-57 təyyarələrini Türkiyə ala bilər. Rus istehalı olan bu hərbi təyyarələr heç də öz keyfiyyətlərinə görə F 35-lərdən geri qalmır. Həmçinin bu təyyarələr F-35-lərə nisbətən 30 % daha ucuzdur”.
Lakin Türkiyənin Su-57-ləri Rusiyadan alıb istifadə etməsi çox da asan bir iş eyil. Belə ki, Türkiyənin hərbi bazaları və bütövlükdə hərbi hava qüvvələri NATO və ABŞ standartlarına uyğun tərtib edilib və bu bazalara rus təyyarəsinin daxil edilməsi çox da asan görünmür. Qeyd edək ki, bu təyyarələri bir müddət əvvəl Hindistan da almaq istəmiş, lakin ABŞ buna əngəl olmuşdu.
F-35 və Su-57-lərin müqaisəsi. Hansı daha güclüdür?
F-35 və Su-57 hərbi təyyarələrinin hər ikisi son madel, beşinci nəsil hərbi təyyarələrdir və hər ikisi radardan yayınma xüsusiyyətinə sahibdir. Lakin təyyarələr arasında fərqli cəhətlər daha çoxdur. Əvvəla, onu qeyd edək ki, Su 57-lər daha çox “ovçu təyyarə”lər hesab edilir. Yəni, bu təyyarələr əsasən havadakı hədəfləri vurmaq üçün istehsal edilib. F-35-lər isə daha çox yerdəki hədəfləri vurmaq üçün dizayn edilib.
Su 57-lər iki matora sahibdirlər və bu onları daha dayanıqlı və effektiv edir, lakin F-35-lər tək motora sahibdir.
F 35-lərin havada manevr imkanları daha genişdir. Bu təyyarələr şaquli eniş və qalxış əməliyyatlarını çox rahat icra edir, lakin Su-57-lərdə manevra imkanları daha məhdud xarakter daşıyır.
Su-57-lər F-35-lərdən daha sürətlidirlər. Belə ki, onların sürəti saatda 2600 km/s-a çatır. Lakin F-35-lər maksimum 1931 km/s-lə hərəkət edə bilir.
Su-57-lərin uçuş məsafəsi də F 35-lərdən daha çoxdur. F-35-lər 1450 km, Su 57-lər isə 2020 km uçuş məsafəsinə sahibdir.
F 35-lərin havada qalma müddəti 2,5 saat olsa da Su 57-lər 5 saata yaxın havada qalmaq imkanına sahibdir.
F 35-lər 8168 kq yük daşıya bilirsə bu rəqəm Su 57-lərdə 10 min kq təşkil edir.
Göründüyü kimi bəzi xüsusiyyətlərinə görə Su-57 hərbi təyyarələri F-35-ləri üstələyir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hər iki hərbi təyyarənin hazırlanma prosesi davam edir. 2020-ci ildə hər iki təyyarənin də istifadəyə veriləcəyi gözlənilir.
Politoloq və tədqiqatçı jurnalist: Nicat İsmayılov
