İllərdir, hətta əsrlərdir Turan, milyonlarla türk aydının xəyalı olub. Son bir əsrdə “Turan Birliyi” Ənvər paşanın xəyallarında, Əli bəy Hüseynzadənin ideyalarında, Məmmədəmin Rəsulzadənin Cumhuriyyətində, Atatürkün sözlərində, Alparslan Türkeşin davasında, Nazarbayevin diplomatiyasında, Heydər Əliyevin siyasətində vücud bulub.
Turan hər kəsin istəyidir. Lakin Turan arzu-niyyətdən əlavə uzun, keşmeşli və gediləsi bir yoldur. Və bu elə bir yoldur ki, onu sadəcə bir dövlət, bir lider hamı üçün gedə bilməz. Bu yolu türkdilli xalqlar birlikdə yürüməli, keçilməz, aşılmaz deyilən dağları birlikdə aşmalıdır. Çünki bu gün Turan hər bir türk cumhuriyyəti üçün zərurətdir...
Hər bir siyasi-regional birlik kimi Turan birliyinin də qurulması üçün iqtisadi amillər mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, Turana gedən yol iqtisadiyyatdan keçir. Çünki bu gün beynəlxalq münasibətlərdə ən önəmli təsiredici arqument ordudan çox iqtisadiyyatdır.
Türk Şurası Macarıstanın müşahidəçi statusla üzv qatılması, Özbəkistanın tamhüquqlu üzvə çevrilməsindən sonra regional birlik olmaq yolunda ciddi irəliləyişlər göstərib. Bir çox ekspertlər Türk Şurasının artıq regional-iqtisadi və ya siyasi inteqrasiya mərkəzinə çevrilmək zamanının gəldiyini düşünür.
Həm Türk Şurasının regional bir ittifaqa və güc mərkəzinə çevrilməsi, həm də Türk Birliyinin daha da möhkəmlənməsi Türk cumhuriyyətləri arasındakı ticari əlaqələrdən asılıdır. Lakin təəssüflər olsun ki, Türkdilli dövlətlər arasında ticarət əlaqələri dövlətlərin iqtisadi potensiallarının xeyli gerisindədir. Azərbaycan, Türkiyə və Macarıstan bir yana dursun, Orta Asiya türk dövlətləri arasında ticarət dövriyyəsi olduqca aşağıdır.
2018-ci ilin rəqəmlərinə əsasən Türk Şurasına üzv olan türkdilli dövlətlər arasında ticarət dövriyyəsi göstəriciləri
Əvvəlcə Azərbaycanın və Türkiyənin digər Türk respublikaları ilə ticarət dövrüyyəsi nəzər salaq:
Azərbaycan – Türkiyə - 3,4mlrd. $
Azərbaycan – Qazaxıstan – 220 mln. $
Azərbaycan - Türkmənistan – 133 mln. $
Azərbaycan – Macarıstan – 67 mln. $
Azərbaycan – Özbəkistan – 43 mln. $
Azərbaycan – Qırğızıstan – 6 mln. $
Göründüyü kimi göstəricilər çox aşağıdır, bu rəqəmlər nə Azərbaycanı, nə də türkdilli partnyorlarını qane edə bilməz. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi haqqında danışdığımız “İqtisadi Turan”ın formalaşması üçün sadəcə bir və ya iki dövlətin çalışması fayda verməz. Digər dövlətlər də maksimum səviyyədə ikili və çoxtərəfli münasibətlərin inkişafına çalışmalıdır. 6 milyon dollar göstərici ilə Turan qurmaq sadəcə yuxularda mümkündür...
Türkiyə ilə digər Türkdilli dövlətlər arasında olan ticarət son dövrlərdəki artıma baxmayaraq bir o qədər də ürəkaçan deyil.
Türkiyə və Türkdilli dövlətlər arasında ticarət dövrüyyəsi göstəriciləri (2018-ci il):
Azərbaycan – Türkiyə - 3,4mlrd.$
Türkiyə - Macarıstan – 2,5 mlrd.$
Türkiyə - Qazaxıstan – 2,4 mlrd.$
Türkiyə - Özbəkistan – 1,7 mlrd.$
Türkiyə - Türkmənistan – 632 mln.$
Türkiyə - Qırğızıstan – 424 mln.$
Qeyd edək ki, Türkiyə ilə Macarıstan, Qazaxıstan və Özbəkistan arasında baş verən ticarət əlaqələri son 4 ildə yüksək inkişaf tempinə qədəm qoyub. Lakin Türkiyənin vitse-prezidenti Fuat Oktayın da qeyd etdiyi kimi artım olsa belə bu rəqəmlər Türkiyəni qane edə bilməz və rəsmi Ankara digər türkdilli dövlətlərlə ticarət dövrüyyəsi həcmini daha da artırmağı planlaşdırır...
Orta Asiya dövlətləri arasında son dövrlər ticarət əlaqələri xeyli inkişaf etsə də Türkmənistanın bir çox regional layihəyə qoşulmaması, Qırğızıstanın iqtisadiyyatında baş verən ardıcıl böhranlar bu dövlətlərin regional əməkdaşlığı qarşısında maniyə yaradır.
Orta Asiyanın iki nəhəng dövləti Özbəkistan və Qazaxıstan arasında ticarət əlaqələri isə Şevkət Mirziyoyevin iqtidara gəlişindən sonra “qızıl dövrü”nə qədəm qoyub. 2018-ci ilin rəqəmlərinə görə iki dövlət arasında ticarət həcmi 2,5 mlrd. $ dəyərindədir.
Göründüyü kimi, İqtisadi Turan türk xalqlarının taleyi, rifahı, o cümlədən, Türk dövlətlərinin gələcəyi və istiqlalı baxımından nəqədər həyati əhəmiyyətə malik olsa belə yuxarıda qeyd edilən göstəricilərlə bu xəyalı gerçəkləşdirmək təəssüflər olsun ki, çox da mümkün görünmür.
Bəs nə etməli? – Özbəkistan möcüzəsi, Türkiyə örnəyi...
Zənnimcə bu sualı son dövrlər Türkiyə və Özbəkistan liderləri öz xarici siyasət strategiyaları ilə cavablayıblar. Belə ki, son illərdə Türkiyənin Türk Dünyası ilə iqtisadi bağlarını daha da qüvvətləndirmək yönündə atdığı addımlar, Özbəkistanın isə “öz qapalı qapıları”nı dünyanın üzünə açmaqla “özbək möcüzəsi”ni reallaşdırması digər türk dövlətləri üçün örnək təşkil edir.
Özbək möcüzəsi...
Özbəkistan İslam Kərimovun prezidentliyi dövründə ekstraktiv iqtisadi və siyasi sistemə sahib olan, regionda və beynəlxalq aləmdəki dövlətlərlə sıx əməkdaşlıq etməyən bir dövlət olaraq diqqət çəkirdi. Lakin 2016-cı ildə iqtidara gələn Şevkət Mirziyoyev bu imici dəyişdi. Özbəkistanı regional siyasətin mərkəzi oyunçularından birinə çevirdi. Ən əsası isə ölkənin qapıları beynəlxalq investorların üzünə açıldı. Türk dövlətləri ilə əməkdaşlığa xüsusi diqqət yetirildi.
Mirzoyevin 3 ildə gördüyü işlər Özbəkistanın iqtisadi-siyasi həyatında baş verən reformlar və bu reformların səbəb olduğu müsbət dəyişikliklər bizi “özbək möcüzəsi”ndən bəhs etməyə vadar edir.
Son üç il ərzində Özbəkistana Cənubi Koreyadan, Almaniyadan, Fransadan, BƏƏ-dən, Türkiyədən 40 milyard dollardan çox invesitisiya cəlb edilib. Özbəkistanın siyasi problemlər yaşadığı Qırğızıstan və Tacikistan respublikaları ilə ziddiyətləri dinc yollarla həll edilib. Özbəkistanda azad bazar iqtisadiyyatında sərbəst rəqabəti əngəlləyən bir çox monopolist şirkət bağlanıb, bəzilərinin rəhbərləri həbs edilib. Mətbuat reformu ilə media azadlığı təmin edilib. Mirziyoyev həmçinin Kərimov dövründə həbs edilən 4 mindən çox jurnalist və ictimai fəal haqqında amnistiya fərmanı imzalayıb. Özbəkistan Türk Şurasının tamhüququqlu üzvünə çevrilib.
Özbək möcüzəsi Özbəkistanın bütün dünya dövlətləri ilə, xüsusilə də Türk cumhuriyyətləri ilə güclü iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq münasibətləri qurmasını təmin etdi. Özbəkistan tamamilə dəyişdi və bu dəyişim daxildən başladı. Bu il Türk Şurasına tamhüquqlu üzv seçilən Özbəkistan hazırda İqtisadi Turana inteqrasiya üçün tam hazır durumdadır.
İqtisadi Turana keçid üçün Türk dövlətləri Özbəkistan örnəyində görüldüyü kimi əvvəlcə daxili islahatlara başlamalıdır. Mirziyoyev haqqında bəhs etdiyimiz möcüzəli reformasiyaya ölkə daxilində demək olar ki, bütün iqtisadi mexanizmlərə nəzarət edən dövlət məmurlarını işdən uzaqlaşdırmaq və cəzalandırmaqla başladı. Ölkənin baş prokrorunu həbs etdirməklə korrupsiya ilə məşğul olan məmurlar aparatına ciddi mesaj verdi. Özbəkistana investisiya qoyuluşunu şəffaflaşdırdı və buna mane olan bütün iqtisadi və siyasi ünsürləri aradan qaldırdı. Xalqla hökumət arasında kordinasiyanı gücləndirdi, demokratik təsisatların fəaliyyətini stimullaşdırdı. Nəticə mükəmməl idi, Özbəkistan iqtisadiyyatı 5,1% böyüdü, xarici ticarət dövrüyyəsində rekord göstəricilər əldə edildi.
Özbəkistanın bu uğurlu dəyişimi Türk dövlətləri ilə arasındakı münasibətlərə də təsir göstərdi. Bir il ərzində Özbəkistanla Azərbaycan arasındakı ticarət dövrüyyəsi əvvəlki ilə nisbətən 30%, Türkiyə ilə 40%, Qazaxıstanla 25% artdı.
Göründüyü kimi Özbəkistanın dəyişimi digər Türk dövlətlərinə də həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən müsbət təsir göstərdi. Bu dəyişimin isə çox sadə üslubu var idi. Yüksək çinli dövlət məmurlarının əlini bazardan çəkmək, xalqla hökumət arasında kordinasiyanı formalaşdırmaq, ölkənin qapılarını beynəlxalq investorlara açmaq. Bu gün Azərbaycanda və Qazaxıstanda kadr, iqtisadiyyat, məhkəmə və digər sahələrdə həyata keçirilən islahatlar Qazax və Azərbaycan möcüzələrinin gerçəkləşmələri üçün böyük ümidlər doğurur...
Türkiyə örnəyi
Türkiyənin son dövrlər ABŞ, Rusiya və Çin kimi böyük güclərdən əlavə Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Macarıstan kimi Türk Şurası üzvləri ilə ticarət dövrüyyəsində müşahidə edilən artım diqqət cəlb edir. Belə ki, 2018-ci ildə Türkiyə ilə Qazaxıstan arasında ticarət dövrüyyəsində 18,7% artım olub. 2019-cu il üçün isə 40%-ə qədər bir artım proqnozlaşdırılır. Hazırda Türkiyə ilə Qazaxıstan arasında 2019-cu ilin ilk 9 ayı üçün ticarət dövrüyyəsinin həcmi 2,9 milyard dollara çatıb. Həmçinin 10 noyabr tarixində Türkiyə vitse-prezidenti Fuat Oktayla Qazaxıstan Baş Naziri Asker Mamin arasında 1,4 milyar dollar dəyərində yeni bir ticari razılaşma imzalanıb. Qeyd edək ki, iki dövlət arasında ticarət dövrüyyəsində qarşıya qoyulan hədəf 10 mlrd. ABŞ dollarına çatmaqdır.
Bənzər şəkildə Türkiyə ilə Özbəkistan arasında da ticarət dövrüyyəsində ciddi artım müşahidə edilir. 2018-ci ildə bu rəqəm 26% təşkil edirdi, bu ilin ilk 6 ayında isə 32%lik artım olub. Ümumilikdə il sonunadək 40%-lik artım proqnozlaşdırılır. Son 3 il ərzində türk investorların Özbəkistana istiqamətlənməsi tendensiyası müşahidə edilir. Yalnız 2019-cu ildə Özbəkistanda nə az, nə çox 251 Türk şirkəti yaradılıb.
Türkiyə Macarıstan münasibətlərində də son bir il həm siyasi, həm iqtisadi sferada xeyli uğurlu olub. Türkiyə ilə Macarıstan arasında ticarət dövrüyyəsi son 4 ildə 1,6 mlrd. $-dan bu ili də nəzərə almaqla 3 mlrd. $-a qədər artıb. Bu isə 4 ildə 100%-ə yaxın artım deməkdir.
Türkiyənin Türk Şurası üzvləri ilə son dövrlər müşahidə edilən ticarət dövriyyəsi artımının təməl səbəblərindən biri Bakı-Tiblisi-Qars dəmiryolunun istifadəyə verilməsi və Orta Asiya respublikaları ilə Türkiyə və Azərbaycan arasında nəqliyyat sisteminin inkişaf etdirilməsidir. Digər bir səbəb isə Türkiyənin Çinin “Kəmər Yol” iqtisadi kəmərinə qoşulması və bu layihə çərçivəsində Türkiyə-Cənubi Qafqaz-Mərkəzi-Asiya-Çin dəhlizini birləşdirən Orta Kardior və ya Qərb-Şərq layihəsinə start verilməsidir. Bundan savayı Türkiyə ilə Türk Şurası üzvləri arasında siyasi və iqtisadi əməkdaşlığın xeyli intensivləşməsi ticarət dövrüyyəsindəki artımı şərtləndirən əsas amillərdəndir.
Həmçinin Türkiyənin Turqut Özaldan miras qalan “iş adamları” diplomatiyası bu uğurun formulalarından biri hesab edilə bilər. Türkiyə xüsusilə də Azərbaycan, Macarıstan, Özbəkistan və Qazaxıstana uğurlu iş adamlarını, investorlarını yönəldir. Türk şirkətlərinin Turan ölkələrinə qoyduğu invesitisya həcmi ilbəil artır. Eyni zamanda Türkiyə bu dövlətlərlə ticari münasibətlər üçün xüsusi komitələr və komissiyalar qurur. Bu komitələrin tərəflərin görüşləri öncəsi intensiv çalışması və yeni iqtisadi əməkdaşlıq perspektivlərini üst qurumlara təqdim etməsi ticari əlaqələrin inkişafına müsbət təsirini göstərir.
Beləliklə, İqtisadi Turanın reallaşması üçün digər Türk Cumhuriyyətləri Özbəkistanla Türkiyənin daxili və xarici siyasətdə atdıqları uğurlu addımları təkrarlamalıdır. Başqa sözlə, Qazax, Qırğız, Türkmən, Azər və Macar möcüzələri baş tutmadan Ənvər Paşaların, Əli bəy Hüseynzadələrin xəyalları gerçəkləşə bilməz...
Politoloq və araşdırmaçı jurnalist Nicat İsmayılov
