Martın 5-ində Türkiyə və Rusiya prezidentlərinin görüşü baş tutacaq. Qeyd edək ki, 27-si fevralda Suriyanın İdlib vilayətində Türk ordusuna qarşı həyata keçirilən hava hücumu nəticəsində 33 türk əsgəri şəhid olmuşdu. Martın 1-də isə Türkiyənin Müdafiə Naziri Hulusi Akar İdlibdə Türk ordusunun “Bahar Qalxanı” əməliyyatına başladığını elan etdi.
Belə bir gərgin dövrdə Ərdoğanla Putin arasında baş tutacaq görüş Rusiya və Türkiyə arasındakı münasibətlərin taleyini müəyyən edəcək. Məlumdur ki, İdlib problemində nə müxalifləri dəstəkləyən Türkiyə, nə də Əsəd rejimini dəstəkləyən Rusiya geri addım atmır. İdlib və ətrafından hər gün rus və türk əsgərlərinin ölüm xəbərləri gəlir. Mövcud siyasi situasiyada iki liderin görüşməsi ya tərəflərdən birinin kompromisə getməsi üçün vasitə, ya da savaş öncəsi verilən son ultimatum xarakteri daşıyacaq.
Türkiyə İdlibdə nə istəyir?
Türkiyə 2011-dən bu yana bütün gücü ilə Suriyadakı mülayim müxalifləri dəstəkləyir. Ərdoğan Əsəd rejiminin tez bir zamanda devrilməsini və Türkiyəyə yaxın, mülayim müxaliflərin iqtidara gəlməsini gözləyirdi. Lakin Rusiya və İranın Suriyada müharibə meydanına daxil olub, Əsədi müdafiə etməsi nəticəsində rejim iqtidarda qaldı. Suriyadakı yeni siyasi şəraitə Ərdoğan uyğunlaşdı və 2017-ci ildən başlayaraq Əsədi dəstəkləyən Rusiya və İranla Astana formatı və Soçi razılaşmaları əsasında Suriyanın gələcəyinin müəyyənləşdirilməsində rol oynamağa çalışdı. Lakin Soçi razılaşmasının şərtlərini yerinə yetirə bilməyən Türkiyə rusların hava dəstəyi ilə Əsəd qüvvələrinin İdlibə ardıcıl hücumlarına müqavimət göstərdi və nəticədə rus-türk münasibətləri gərginləşdi.
Belə bir zamanda Ankaranın da İdlibdə və Suriyadakı hədəfləri dəyişdi. Artıq Ankara Əsədin devrilməsi üçün yox, sərhədlərini Əsədi dəstəkləyən qüvvələrdən və PKK-PYD terrorçularından qorunmaq üçün mübarizə aparır. Türkiyənin hədəfi Suriyanın şimalında, Türkiyə ilə sərhədə nəzərat etməkdir. Türkiyə öz sərhədlərini Suriyanın 30 km dərinliyinə və Suriya-Türkiyə sərhəd zolağına yaymağa çalışır. Türkiyənin belə bir strateji hədəf seçməsinin səbəbləri milli təhlükəsizliyi ilə bağlıdır. Belə ki, 2011-ci ildən bəri Türkiyə-Suriya sərhədi İŞİD, PKK-PYD, ƏL-Nusra, Hizbullah və digər terror təşkilatlarının fəaliyyət göstərdiyi məkana çevrilmişdi. Nəticədə Türkiyə bir tərəfdən qaçqın axını ilə, digər tərəfdən isə terror hücumları ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. Zeytun Budağı, Fərat Qalxanı və Barış Pınarı əməliyyatları da məhz bu bölgənin, Suriyanın Türkiyə ilə sərhəddə yerləşən şimal qərb zolağının terrordan təmizlənməsi məqsədilə həyata keçirilmişdi.
Bu günsə Türkiyə İdlibi və daha sonra Münbiçi terrordan (və ya Əsədi dəstəkləyən terrorçulardan) təmizləməklə həm buradan gələ biləcək 3 milyondan çox yeni qaçqın selinin qarşısını almağı, həm də öz ölkəsindəki 4 milyon suriyalı qaçqını Türkiyə-Suriya sərhəddindəki terrordan və Əsəddən təmizlənmiş zolaqda yerləşdirmək istəyir.
Rusiya İdlibdə nə istyəyir?
Putinin Suriyadakı əsas hədəfi Böyük Pyotrdan bu günə Rus dövlət başçılarının ən böyük geostrateji hədəfi olan isti dənizlərə çıxışı əldə etməkdir...
İsti dəniz dedikdə söhbət məhz qışda donmayan, Aralıq dənizindən gedir. Əsəd indidən liman şəhəri olan Tarsusu rus hərbiçilərinin əmrinə verib. Suriyanın bir digər liman şəhəri olan Lazkiyə isə İranın nəzarətindədir. Bu liman şəhərlərə nəzarət üzərində ruslar və iranlılar arasında incədən bir rəqabət də mövcuddur.
Beləliklə, illər sonra isti dənizlərdə hərbi baza qurmuş ruslar bu üstünlüyü itirmək istəmir. Putin sadəcə Pyotrun vəsiyyətini icra etmir, həm də Rusiyanın milli maraqları üçün çox ciddi bir layihəni Aralıq dənizi sahilində yerləşən Suriyada qalmaqla əngəlləyir. Bu layihə 2007-ci ildən sonra çox ciddi müzakirələrə səbəb olan Ərəb qazının Suriya və Türkiyə üzərindən Aralıq dənizinə, oradansa Avropaya ixracı layihəsidir. Sözügedən layihə məhz Avropanın enerji təhlükəsizliyində rusların rolunu azaltmağa istiqamətlənmiş addım idi. Ruslar Əsədi iqtidarda saxlamaqla bunu əngəllədi. Putin bu gün də İdlibdə və bütünlükdə Suriyada Əsədi eyni məqsədlə dəstəkləyir. İdlibin muxaliflərin əlinə keçməsi və Suriyanın Şimal sərhəddinin türk ordusu tərəfindən kontrol edilməsi Əsədin iqtidarı üçün təhlükə yaradır. Putin bu riskə görə İdlibdə türk ordusuna manilələr törədir, hətta yeri gəldikdə havadan zərbələr endirir.
Türkiyənin İdlibə və bütövlükdə Suriyanın Şimalına nəzarət etməsi isə gələcəkdə Suriyadakı qüvvələr balansında onun gücünü artıracaq. Məhz bu səbəbdən Putin İdlib məsələsində sona qədər dirənir və güzəştə getmir.
Bəs Moskva görüşü nəylə nəticələnəcək?
Bu sualı Türkiyənin ən nüfuzlu siyasi analitiklərindən biri olan Sərdar Sementə yönəltdik:
- İdlibdə üç qüvvə mübarizə aparır. Ruslar (ayı), türklər (canavar) və amerikalılar (qartal). Hər bir dövlətin siyasi hədəflərinə çatması üslubunu heyvanların ovlanma üslubu ilə müqayisə etsək ruslara daha çox ayı, türklərə qurd, amerikalılara isə qartal bənzətməsi daha uyğundur. Qartal yüksəkliklərdən ovlanan yırtıcı quşdur, sürətli və çevikdir. Yerdə fəaliyyət sahəsi dar, havada isə genişdir. Ona görə də özü havada olarkən yerdə ovunu yaralayacaq və ya qaçmasına mane olacaq müttəfiqə ehtiyacı var. Bu ən yaxşı halda qurddur. Ayı isə qartalın əksinə ləngdir. Dar sahədə ovlamağı sevir. Ovunun dalınca uzun uzadı qaçmaq, alacağı kalorini yolda itirmək onun üçün heç də sərfəli deyil. Ona görə də ayı üçün eynilə qartal kimi ovunun dalınca qaçıb geniş sahədə onu yaxalaya biləcək müttəfiqə ehtiyac var. Həm ayı, həm də qartal üçün ən yaxşı müttəfiq canavardır. Canavar sürətli, güclü, dözümlü və iradəlidir, sürü halında ovlayır. Qoxu bilmə hissiyatı çox güclüdür.
- Bəs İdlibin canavarı olan Türkiyə hansıyla müttəfiq olmalıdır, qartalla ya ayıyla?
Qartalla (ABŞ-la) birgə ovlamaq canavar üçün çətindir. Qartal ova müdaxilə etmir, havadadır, işin böyük əksəriyyəti canavarın üzərinə düşür. Buna baxmayaraq ovdan canavar qartaldan daha çox pay götürür. Qartal sadəcə içalatın bir qismini yeməklə kifayətlənir.
Bundan savayı canavarla qartalın müttəfiqliyi qısa müddətli olur. Çünki qartalın yaddaşı zəifdir. Ayının isə yaddaşı güclüdür. Müttəfiqliyi uzunmüddətlidir. Ovlama baxımından canavar üçün ən uyğun müttəfiq ayıdır. Çünki hər ikisi də meydanda ovun arxasında olur. Ovu zərərsizləşdirmədə və parçalamada bərabər iş görür. Lakin problem ovu bölüşdürmədə yaranır. Ayı qartala nisbətən ovdan daha çox pay istrəyir. Bu zaman canavar sona qədər mübarizə aparıb payını qorumağa məcburdur.
Savaş zamanında isə qartalla canavarın savaşında qartal açıq şəkildə güclüdür. O havadan hücum edib heç olmasa canavar sürüsündən bir qurdu məhv edə bilmək iqtidarındadır. Ona görə də qartal heç bir yara almadan qurdu öldürə bilər, lakin ayının yara almadan qurdu öldürməsi mümkün deyil. Qurdu ölümcül hala salmaq istəyən ayı özü də ölümcül yara almaq riskini gözə almalıdır.
Ona görə də bütün bunları nəzərə aldıqda Türkiyə İdlibdə sona qədər mübarizə aparıb ayıyla, (ruslarla) müttəfiq olmalıdır. Hərbi xərcləri ilbəil azalan və havadan müdafiə sistemlərindən məhrum olan Türkiyə regionda Rusiyasız güclü ola bilməz.
- Niyə ABŞ yox, Rusiyayla?
Çünki adi anlaşmazlıq zamanı ABŞ müttəfiqi Türkiyəni yarı yolda qoya bilər. Həmçinin müttəfiqlikdə maraq toqquşmalarını da nəzərə almaq lazımdır. Türkiyə ABŞ maraqlarına ziddi fəaliyyət göstərərsə ağır zərbələrə məruz qala bilər. ABŞ istədiyini diktə edər və alar, ala bilməsə qarşı tərəfi cəzalandırar. Ruslar da daim öz istəyini diktə edər, lakin Türkiyəyə zərbə vurmağa risk edə bilməz. Ayı sadəcə qurdu test edir, test məkanıysa İdlibdir. Türkiyə sona qədər dirəşsə İdlibdə niyyətinə çatacaq. Türkiyənin İdlibdə istədiyini alması Moskva görüşlərinə öz müsbət təsirini göstərə bilər. Bu halda Moskva görüşündə Türkiyə və Rusiya arasında olan iqtisadi və strateji əməkdaşlıq qaldığı yerdən davam edəcək.
Lakin əksinə, Türkiyə İdlibi uduzarsa Rusiya ilə münasibətlər heç vaxt olmadığı qədər gərginləşə bilər. Çünki bir gecədə 33 şəhid verdikdən sonra Türkiyənin heç nə olmamış kimi İdlibi tərk etməsi çox da mümkün görünmür. Əksinə, Türkiyə ASO-ya dəstəyini daha da arıtraraq İdlibə nəzarət baxımından strateji əhəmiyyətə malik Səraqib qəsəbəsini yenidən ələ keçirib. Belə bir zamanda Səraqibə iki gündür rejim qüvvələri ardıcıl hücumlar təşkil edir. Türk ordusu bütün imkanlarını səfərbər edərək Səraqibi qoruyur. Səraqib 5 mart görüşünə qədər Ankaranın nəzarətində qalsa Moskva görüşündən yeni bir Soçi bənzəri anlaşma çıxa bilər. Türk ordusu bunun fərqindədir və Səraqibi var gücüylə müdafiə edir.
Həmçinin Səraqib Türk ordusunun nəzarətində qalsa və ASO-nun İdlibin cənubuna doğru irəliləyişi davam edərsə qısa zamanda iranlı milislərlə rus zabitlər bir-birinə girəcək. Bu durum isə Ankara və Moskvanı daha da yaxınlaşdıracaq...
Nicat İsmayılov
