May ayının əvvəllərindən Hindistanla Çin arasında müşahidə edilən gərginlik günbəgün şiddətləndi və 15 iyunda 20 hind əsgərinin öldürülməsi ilə nəticələnən toqquşma baş verdi. Çin və Hindistan mübahisəli Kəşmir regionunda qarşılıqlı itkilərin olduğu insidentdə bir-birini ittiham edir. Hindistan 20 əsgərinin öldüyünü açıqlasa da Çin indiyədək itkilərinin sayını bəyan etməyib. Maraqlıdır ki, tərəflər arasında baş verən toqquşmada hərbi silahlardan istifadə edilməyib və dəyənək, daş kimi soyuq silahlarla əsgərlərinin bir-birilərilə döyüşdüyü müşahidə edilib. Toqquşma sonrasında dövlət rəsmilərindən gələn ilk açıqlamalarda Hindistan Çini sərhəddindəki mövcud vəziyyəti öz xeyrinə dəyişməkdə ittiham edib, Çin isə Hindistan əsgərlərinin ərazidəki Çin hərbçiləri üzərinə hücum etməkdə günahlandırıb.
Bu insident iki nüvə gücü arasında rəqabəti münaqişəyə çevirəcək riskləri özündə ehtiva etsə də Kəşmirdəki mübahisəli ərazilər üstündə Çin və Hindistan arasında baş verən ilk belə hadisə deyil.
Çin və Hindistan arasında gərginliyin tarixi səbəbləri
Məlum olduğu kimi Kəşmir Hindistan, Pakistan və Çin arasında mübahisəli ərazi hesab olunur və burada xüsusilə Çin və Pakistanın mövqeləri üst-üstə düşərkən Hindistan Pakistan ərazilərini işğal etməkdə, Çin isə Hindistan torpaqlarına soxulmaqda ittiham edilir. Bu qarışıq məsələ üstündə Hindistan və Çin arasında yaşanan problem tarixdə bir neçə dəfə münaqişə səviyyəsinə eskalasiya edib.
Hindistan və Çin 3 min 440 km-lik bir sərhəddə sahibdir və bu sərhəd boyunca tərəflər müxtəlif ərazilər üzərində qarşılıqlı iddialar irəli sürür. Problemi yaradan amil də elə budur. Çin 1950-ci ildən bu yana Hindistanla İngiltərə müstəmləkəsi olduğu dövrdə çəkilmiş sərhədləri tanımaqdan imtina edir. Çin Cənubi Tibet adlandırdığı Hindistanın Arunaçal Pradeş əyalətinin tamamı üzərində haqqı olduğunu iddia edir. Həmçinin tərəflərin sərhəddin bir çox istiqamətlərində anlaşa bilmədikləri nüanslar var. Xüsusilə Ladakh bölgəsində sərhəddin dağlıq, buzlaq və axar sularla əhatə olunan bir relyefdə yerləşməsi sərhəd xəttinin dəqiq müəyyənləşdirilməsini çətinləşdirir.
Hindistan Çini Ladakhdakı Galvan vadisinə minlərlə əsgər yerləşdirməkdə ittiham edir və Çinin 28 min km-lik hind torpağını işğal etdiyini irəli sürür. Bu məsələdə iki dövlət arasında ilk hərbi toqquşma (həm də son real müharibə) 1962-ci ildə baş verib və Hindistan ağır məğlubiyyətə uğrayıb, 3 min hindistanlı vəfat edərkən 700 çinli dünyasını dəyişib. Hindistanın şimal-şərqinə qədər daxil olan Çin sülhün əldə olunması ilə tutduğu ərazilərdən qoşunlarını geri çəkib.
Çin və Hindistan arasında diplomatik gərginliklərin qısa xronikasına nəzər saldığımız zaman görürük ki, 2020-ci ilədək, son 45 il ərzində tərəflər arasında ciddi hərbi toqquşmalar baş verməyib. 2014-cü ildən tərəflər arasındakı hərbi insidentlərin və diplomatik böhranların sayında ciddi artım müşahidə edilir. Maraqlıdır ki, 2014-cü ildən Hindistana millətçi mövqeyi ilə tanınan Bharatiya Janata Partiyası lideri Başnazir Modi rəhbərlik edir və o, xüsusilə Kəşmir məsələsində Pakistan və Çinə qarşı yürütdüyü uzlaşmaz siyasətlə diqqət çəkir.
Çin və Hindistan arasındakı gərginliyə səbəb olan geopolitik amillər
İlk baxışdan Çin və Hindistan arasında gərginliklərin sadəcə sərhəd demokrasiyasının həyata keçirilmədiyi üçün baş verdiyini söyləmək mümkündür. Ciddi təhlil apardıqda isə gərginliyin təməlində gepolitik rəqabətin durduğu üzə çıxır.
Çinin “Kəmər Yol” layihəsi əsasında qlobal hegomoniya strategiyasını həyata keçirdiyi bir zamanda Hindistan artan iqtisadi-hərbi gücü ilə regionda Çinin alternativi olmağa səy göstərir. Çinin “sıçrama” sayılacaq intensiv iqtisadi yüksəliş yolunu son 15 ildə ABŞ-ın dəstəyi ilə Hindistan getməkdədir. Hindistan ABŞ-ın Asiyada Çin gücünü çərçivələndirmək üçün istifadə etdiyi aktorudur. Bu baxımdan Hindistanın regiondakı aktivliyi Çin maraqlarını təhdid edir. Xüsusilə 2019-cu ilin avqustunda Hindistanın Cəmmu və Kəşmirin, həmçinin özünə aid olduğunu iddia etdiyi, lakin Çinin nəzarətində olan Aksai Çin regionunu da əhatə edən, Kəşmirin Ladakh bölgəsinin muxtar statusunu ləğv etməsi, bununla da sözügedən əraziləri birbaşa mərkəzə bağlaması Yeni Dehlinin Çinin (həm də Pakistanın) strateji maraqları üçün nə dərəcədə təhdidlər doğurduğunu gözlər önünə sərdi.
Çin və Hindistan arasında son illərdə intensivləşən qarşıdurmaların baş vermə səbəblərinə diqqət yetirsək görərik ki, bu səbəblər əsasən Hindistanın Ladakh ətrafındakı ərazilərdə həyata keçirdiyi infrastruktur layihələri, yol, körpü və nəqliyyat-komunikasiya sistemlərinin inşa etdirilməsi, hərbi düşərgələr salması və s. addımlarla bağlıdır. Hindistanın bütün bu addımları Çinin sərt mövqeyi, hərbi təhdidləri və həmlələri ilə müşahidə olunur. Lakin buna baxmayaraq Hindistan geri addım atmır. Baş Nazir Modinin də qeyd etdiyi kimi Ladakhda inşa edilən nəqliyyat sistemi və infrastruktur layihələri bütün manilərə rəğmən 2022-ci ildə başa çatacaq. Bəs bu layihələr Çinin strateji maraqlarını niyə təhdid edir? Çin niyə bu layihələrə şiddətlə etiraz edir?
Birincisi, 2008-ci ildə Hindistanın regiona yaxın ərazilərdə yaratdığı aviabazalar və hazırda inşa etdiyi nəqliyyat-kommunikasiya sistemləri Hindistanın Ladakh və digər mübahisəli ərazilərə hərbi müdaxiləsini asanlaşdıracaq və tezləşdirəcək. İkincisi, bu ərazi Tibetin Sincana bağlanması baxımından Çin üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir və Çinin bu ərazilərə nəzarəti itirməsi Sincanla Tibeti birləşdirən sərhədin bir hissəsinin əlindən çıxması mənasına gəlir.
Üçüncüsü, ABŞ Çinlə rəqabətdə üstünlüyünü qorumaq üçün Uyğur problemindən intensiv istifadə edir. Gələcəkdə Hindistanın Ladakhda və ətraf ərazilərdə möhkəmlənməsi ABŞ-ın bu ərazi üzərindən Sincandakı seperatçılara hərbi-iqtisadi dəstək verməsi riskini özündə ehtiva edir.
Beləliklə, iki nüvə gücü olan Çin və Hindistan arasındakı gərginlik hərbi müstəvidə olmasa da siyasi-iqtisadi müstəvidə davam edəcək. Hindistanın ən çox məhsul idxal etdiyi ikinci dövlət olan Çin eyni zamanda bu dövlətin regiondakı rəqibidir. Rəqabətdən savayı bu dövlətlərin strateji maraqları toqquşur, Hindistan Çini və onun dəstəklədiyi Pakistanı öz milli təhlükəsizliyi üçün təhdid hesab edir. Üstəlik ortada ABŞ faktoru da var. Çinlə ticarət savaşlarını soyuq müharibəyə çevirməkdə olan Vaşiqton Çinə qarşı Yaponiya, Hindistan və Avstraliya üçbucağını formalaşdırmaqla rəsmi Pekini Sakit Okean-Hind okeanı hövzəsində sıxışdırmağa çalışır...
Çin və Hindistanın iddia etdikləri ərazilərə qarşı sərgilədiyi mövqe Azərbaycan üçün real örnək təşkil edir
Azərbaycan və Ermənistan arasında 32 ildir davam edən Qarabağ münaqişəsi 26 ildir sülh danışıqlarının və atəşkəsin kölgəsində davam edir. Bu 26 il ərzində Azərbaycan nəinki Dağlıq Qarabağda, heç Laçın, Kəlbəcər, Zəngilan, Cəbrayıl kimi Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş, lakin Dağlıq Qarabağ zonasına daxil olmayan ərazilər üzərində belə nəzarət mexanizmi formalaşdıra bilməyib. Çin və Hindistan örnəyindən də göründüyü kimi ola bilər ki, dövlətin ərazisi işğal altında olsun və ya “mübahisəli ərazi” satusuna sahib olsun. Lakin bütün bunlar dövlətin öz sərhəddində yerləşən, özünün hesab etdiyi ərazilərə nəzarət etməsinə əngəl deyil. Diqqət yetirsək son 6 ildə Çin iki dövlət arasında mübahisə mövzusu olan ərazilərdə Hindistanın bütün nəqliyyat-kommunikasiya və infrastruktur layihələrinə “ordu manevr”ləri ilə cavab verir. Yəni, Hindistan Çinin ərazi iddiası olan ərazilərə yol çəkəndə, körpü tikəndə Çin dərhal öz hərbi birləşmələrini sərhəddə yeridir və qarşı tərəfi bu layihələri durdurmağa məcbur edir. Hindistan Çinin təhdidlərinə reaksiya verməyəndə rəsmi Pekin bir güllə atmadan 20 hind hərbçisini öldürür.
Azərbaycan isə bu illər ərzində Kəlbəcərdə yeni qızıl mədənlərinin qurulmasına, Laçından Dağlıq Qarabağa yeni yollar çəkilməsinə, Cəbrayıl və Zəngilanın Ermənistan üçün kənd təsərüffatı mərkəzinə çevrilməsinə sadəcə göz yumub. Bu gün Azərbaycan ictimaiyyətində tez-tez gündəmə gətirilən ermənilərin getdikcə azğınlaşması da bizim “əli-qolu bağlı” oturmağımızın nəticəsidir. Bəli, biz Çin kimi supergüc deyilik, lakin düşmənimiz də 1,4 milyard əhalisi olan, dünyanın ən böyük beşinci iqtisadiyyatı hesab edilən və nüvə silahına malik Hindistan deyil, hər cəhətdən bizdən kiçik Ermənistandır. Ermənistanın arxasında Rusiyamı var? Hindistanın da arxasında Qərb var, ABŞ var. Bəli, hər müqayisə biraz qüsurludur, nə Azərbaycanı Çinlə, nə də Ermənistanı Hindistanla müqayisə etmək doğru olmaz, lakin bizim kimi kiçik dövlətlər xüsusilə ərazi münaqişələrinin həllində böyük dövlətlərin təcrübələrini daim izləyiblər. Çin və Hindistanın iddia etdikləri ərazilər üzərində nəzarət mexanizmi qurması və bu ərazilərdəki infrastruktur layihələrinə qarşı sərgilədiyi həssas yanaşma Azərbaycan üçün örnək təşkil edir. Əgər Azərbaycan Qarabağdakı infrastruktur və nəqliyyat layihələrinə mane ola bilməsə regiona hərbi müdaxilə imkanları getdikcə məhdudlaşacaq və Qarabağ iqtisadi cəhətdən de fakto Ermənistan ərazisinə çevriləcək...
Nicat İsmayılov
