İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycanın qalibiyyəti ilə və bölgəyə Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsilə başa çatdı. Eurasia Diary redaksiyası Qarabağ ətrafında yaranmış vəziyyəti Türkiyəli ekspert Engin Özerlə müzakirə edib. O, Rusiyanın öz sülhməramlılarını Qarabağda yerləşdirməsinə münasibət bildirərkən bunları deyib:
“Rusiyanın Qarabağa sülhməramlılarını göndərməsi təəccüblü hal deyil. Anlaşılmayan məqam burada türk ünsürünün olmamasıdır. Türkiyə tərəfinin orada ortaq sülhməramlı qüvvələrin olacağına dair gözləntisi vardı. Bildiyiniz kimi, Dağlıq Qarabağ SSRİ dövründə muxtariyyət statusuna malik idi. O zaman yerli erməni əhalisinin təhlükəsizliyini Sovet İttifaqı qoruyurdu. Rusiya Federasiyası Konstitusiyasına görə, Rusiya Sovet İttifaqının varisidir. Buna görə, Rusiyanın sülhməramlı missiyasını yerinə yetirməsi təəccüblü deyil. Ancaq Ermənistanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına üzv olması və Rusiyanı neytral tərəf kimi ora daxil etməsi sual doğurur. Azərbaycanın polis qüvvələri bura daxil olduğu zaman, həmçinin erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılması zamanı qarşıdurma olmaması üçün üçüncü dövlətin sülhməramlılarına ehtiyac vardı. Amma orada başqa bir neytral dövlətin, məsələn Almaniyanın sülməramlıları ola bilərdi”, E. Özer qeyd edib.
Ermənilərin Qarabağa yerləşdirilməsindən danışarkən ekspert burada əsas təhdidin ermənilərə Rusiya vətəndaşlığının verilməsi ehtimalı olduğunu qeyd edib.
“Rusiyanın yeni konstitusiyasına görə bu, keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində xüsusi qərarla verilə bilər. Bunu Luqansk və Osetiyada gördük. Bilirik ki, Rusiyanın Qarabağda qalmaq fikri var. Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, ermənilərə Azərbaycan vətəndaşlığı verilməli və erməni vətəndaşlara yaşayış icazəsi verilməlidir. Bir erməninin həm Ermənistan, həm Azərbaycan, həm də Rusiya vətəndaşlığı olmamalıdır. Azərbaycan buna ciddi nəzarət etməlidir. Azərbaycan Rusiyanın ermənilərə rus pasportu verməsini əngəlləməlidir. Belə bir addım atılarsa Türkiyə Azərbaycanın razılığı ilə orada yaşayan azərbaycanlılara Türkiyə vətəndaşlığı verə bilər”, ekspert bildirib.
E. Özerin sözlərinə görə, Qarabağa yerləşdirilən əhali 1988-ci ildən öncə burada yaşayanlardan ibarət olmalıdır. Azərbaycan, evini satmaq istəyən azərbaycanlılardan könüllülük əsasında mülkləri almalıdır. Bu işlə məşğul olan fond yaradıla bilər. Lazım gələrsə Türkiyə bu məsələdə Azərbaycana dəstək olar.
Müharibədən sonra erməni və azərbaycanlı əhalinin birgə yaşayışının necə mümkün olacağı ilə bağlı eskpert qeyd edib:
“Buna misal olaraq Beyrut nümunəsini göstərmək olar. Azərbaycanlılar və ermənilər bu bölgədə birgə yaşaya bilər. Qarşıdakı mərhələlərdə iki xalqın nümayəndələrindən ibarət qurum yaradıla bilər. Fikrimcə, bu ruslardan deyil, kənardan, proseslərlə əlaqəsi olmayan dövlət vasitəsilə təşkil edilə bilər. Referendum olacağı təqdirdə Rusiya bölgədə qala bilməsi üçün pasport verəcək. 5 il sonra ola bilsin ki, Xankəndidə bəzi məhlələrdə ermənilər, bəzilərində azərbaycanlılar yaşasın. Müharibədə iştirak etmiş hərbçi heyətin orada yaşamasına isə icazə verilməyəcək”, deyə o əlavə edib.
Ekspert, həmçinin Türkiyə və Rusiyanın münaqişənin həllinə təsir imkanları və Cənubi Qafqazda qüvvələr balansı barədə danışıb.
“Rusiyanın Qarabağda məqsədi prosesə təsir edə bilməkdir. Sülhməramlılarını da buna görə yerləşdirib. Bundan əlavə, Kreml Paşinyandan sonra Rusiyaya daha yaxın olan namizədin Ermənistanda hakimiyyətə gəlməsini istəyir. İndi bu mümkün olmasa da, sonrakı mərhələdə baş berə bilər. Türkiyə Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünü təmin etməsi üçün dəstək nümayiş etdirir. Digər tərəfdən, logistik baxımdan Naxçıvanla Azərbaycanı birləşdirmək üçün koridor açılır. Bu koridora hələ ki, Rusiyanın sərhəd xidməti nəzarət edəcək. Türkiyə logistik baxımdan qazanc əldə etdi. Razılaşma bu cür davam edərsə Rusiya və Türkiyə öz istəklərinə kifayət qədər çatmış olurlar. Hər hansı bir qarşıdurma olacağını gözləmirəm.
Ərdoğan və Putin arasında bölgədəki problemlərin region dövlətləri tərəfindən həll edilməsinə dair ümumi bir yanaşma var. Dünyada bəzi bölgələrdə Rusiya və Türkiyənin maraqları toqquşsa və konflikt həddinə çatsa da, problemlərə kənar gücləri daxil etməməkdə həmfikirdirlər. Məsələn, Qarabağ münaqişəsinə Fransanın müdaxiləsində Türkiyə və Rusiya həmfikirdirlər. Rusiya və Türkiyə arasında tez-tez problemlər olsa da, iki ölkə arasında olduğu üçün kənar təsirlər olmadan həll edilə bilir. Cənubi Qafqazda qüvvələr balansı Türkiyə və Rusiya ilə yenə dəyişir. Risklər və qazanclar Qərb gücləri əvəzinə region gücləri arasında bölünür. Türkiyə Qarabağda geri addım atdığı zaman İdlibdə Rusiya buna qarşılıq verir. Bu balans kritik olmasına rəğmən qarşıdurmaya səbəb olmur. Buna görə də, bu razılaşmanın davamlı ola biləcəyinə inanıram”, deyə ekspert fikrini tamamlayıb.
Müsahibəni aldı və tərcümə etdi: Gülnar Səlimova