AUKUS, yaxud da Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın üçlü iştirakı ilə imzalanan yeni müdafiə sistemi anlaşması Çin və Fransanın, eləcə də Avropa İttifaqının ciddi etirazına səbəb olub.
Bəs bu üçlü anlaşma nəyə xidmət edir?
Avstraliya, İngiltərə və ABŞ arasında yeni üçtərəfli strateji müdafiə ittifaqı olan AUKUS, ilk növbədə Hind-Sakit okeaninda nüvə sualtı qayıqlar sinfini qurmaq, həm də bölgədə Çinin genişlənməkdə olan və təhlükə hesab edilən nüfuzunun qarşısını almaq üçün birgə mübarizə çərçivəsində xidmət göstərəcək. Müqavilənin şərtlərinə görə, dəyəri 60 milyard dollar olan 8 atom sualtı qayığını tikməyi boynuna götürən Avstraliya 2016-cı ildə Kolins sualtı donanmasını əvəz etmək üçün Fransaya həvalə etdiyi elektriklə işləyən və dəyəri 90 milyard dollar olan 12 dizel sualtı qayığının inşasına dair müqaviləyə xitam verəcək. Üçlü müqavilənin digər əlamətdar tərəfi odur ki, ABŞ özünə aid nüvə mühərrik texnologiyasını ilk dəfə olaraq İngiltərədən başqa bir müttəfiqlə paylaşır.
Əslində həm Çinin, həm də Fransanın, həm də Aİ-nin qəzəblənməsini qeyd olunan səbəblərlə də izah etmək olar.
Çinin etirazına gəlincə, rəsmi Pekin bu anlaşmanı onun cənub hissədən dənizdəki nüfuz dairəsinə təsir göstərmək cəhdi kimi qiymətləndirir. Çin tərəfi cənubdan dənizə çıxışı olan bölgənin uzun illərdir gərgin bir zona olduğunu deyir və bunun ardınca belə bir anlaşmanın regionda silahlanmaya gətirib çıxarmasından bərk narahatdır. Bu səbəbdən də ötən gün Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Jao Lijian açıqlamasında bu ittifaqı “regionda sülhə ciddi ziyan vurmaq və silahlanma yarışını gücləndirmək” riski kimi dəyərləndirib. O, həmçinin bunu “Keçmiş Soyuq Müharibə zehniyyətinin” bir məhsulu adlandırıb.
Avropa ölkəsi olan, lakin tərəfdaşlıqdan kənarlaşdırılan və eyni zamanda 90 milyardlıq silah müqaviləsi ləğv edilən Fransanın reaksiyası özünü gözlətməyib. Müqavilənin imzalanmasından bir neçə saat sonra Fransanın ABŞ-dakı səfiri Filip Etienin öz Twitter səhifəsində maraqlı şərhlə diqqəti cəlb edib: “Maraqlıdır ki, düz 240 il əvvəl Fransa donanması Çesapik körfəzindəki İngilis donanmasını məğlub edərək Yorktaunda qələbəyə və ABŞ-ın müstəqilliyinə yol açdı".
Bu şərhi ilə diplomat Fransaya qarşı olan tarixi kinin hələ də qəlblərdə dərin kök saldığını ifadə etməyə çalışıb. Səfirlik həmçinin açıqlamasında Fransanın bu razılaşmada istisna edilməsini tərəflər arasında uyğunsuzluq kimi qiymətləndirib. Hətta Fransa Xarici İşlər naziri Jan-İv Le Drian qeyri-diplomatik olaraq müqaviləni "arxadan vurulan bıçaq zərbəsi" adlandırıb.
Fransa 2016-cı ildə “Kolins”lə bağlı Avstraliya ilə bağladığı müqaviləni əsrin müqaviləsi və 50 illik “evliliyin” başlanğıcı kimi təsvir etmişdi. Fransa Hind-Sakit okeanda silah kəşfiyyatı və kommunikasiyanı genişləndirəcək bu müqaviləni əslində Avstraliya-Fransa ittifaqını simvollaşdıran bir əlamət kimi görürdü. Yarı yolda qırılan Fransa-Avstraliya tərəfdaşlığı müqaviləsi, həm də 2018-ci il Hind-Sakit okean strategiyasında da əsas rola malik idi. Rəsmi Kanberranın sürəkli gecikmələr və həddindən artıq yükləmələrdən dolayı şikayətlərinə baxmayaraq, Fransa prezidenti Emanuel Makron Avstraliyanın narahatlığını birtəhər yola verə biləcəyini zənn edirdi. Həm də Fransa tək bu səbəbə görə kənara atılacağını gözləmirdi.
Lakin burada digər səbəb ABŞ-ın təsiridir. Çünki Fransanin Çinlə münasibətlərdə əvvəl də qeyd etdiyi “orta yol variantı” ifadəsi və tutduğu ikibaşlı mövqeyi ilə ABŞ-ın güvənin itirmişdi. Makron bu ifadələri ABŞ qarşısında işlədərək Avropanın idarəetmədə muxtar bir səlahiyyətə sahib olduğunu demişdi. Məhz bu ifadələr incə nüansları gözdən qaçırmayan ABŞ-ın nəzərindən yayınmamışdı və yeni əməkdaşlıqda Fransanın iştirak etməməsi etimadsızlıq səbəbi kimi göstərilə bilər.
Eyni zamanda, bu, Avropa İttifaqı ilə faktiki ingilis ittifaqı arasında çatları da ortaya qoydu. Bir tərəfdən ABŞ, digər tərəfdən ABŞ-ın təhriki ilə Aİ-ni tərk edən Böyük Britaniya və nəhayət okeanın əks tərəfindəki Avstraliya ingilis üçbucağı yaradıblar. “Müttəfiqlər belə addım atmırlar” deyən Jan-İv Le Drianın ardınca, Aİ diplomatiyasının rəhbəri Jozep Borrel də “Bu, Avropanın ancaq özünə güvənməli olduğunun əlamətidir” deyə, kəskin bəyanatla çıxış edib: “Bu müqavilə dünən ortaya çıxmayıb. Bu, vaxt aparır. Buna baxmayaraq, Aİ ilə məsləhətləşmədilər. Bu, bizi məcbur edir ki, Aİ-nin strateji muxtariyyəti ilə bağlı məsələsinin qaldırılması üzərində düşünək. İndi əsl yerinə düşür. Bu bir daha sübut edir ki, biz müstəqil yaşamalıyıq”.
Müqavilənin geosiyasi əhəmiyyəti – ABŞ-ın Çin sahillərinə uzanan əli
Regional müttəfiqlərdən olan Yaponiyanın bu müqaviləni dəstəkləməsi ilə Çin artıq yeni güclü müdafiə tərəfdaşlığı ilə təkbaşına qarşı-qarşıya dayanmalı oldu. Bu anlaşmadan sonra işin başında dayanan rəsmi Vaşinqton bundan sonra Çinlə daha taktiki siyasət yürüdərək əməkdaşlıq etməli olacaq. Çünki ABŞ Əfqanıstandakı uğursuzluğundan sonra istiqaməti Asiyaya yönəltməyi və tərəfdaşlıqda Aİ-dən daha çox önəm verdiyi Böyük Britaniya ilə bu layihəni davam etməyi düşünür. Bununla belə, ilk addım olaraq Vaşinqton 24 sentyabrda Yaponiya, Avstraliya və Hindistan daxil olmaqla Çini hədəf alan dördlü zirvə görüşünə ev sahibliyi etməyi planlayır.
Nüvə ilə təchiz olunmuş sualtı gəmisi olan 6 ölkə. Rəsm Strateji Araşdırmalar üzrə Beynəlxalq İnstitutun arxivindən əldə edilib.
Elnur Ənvəroğlu