Noyabrın 26-da Rusiyanın Soçi şəhərində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin və Ermənistan Respublikasının Baş naziri Nikol Paşinyan arasında üçtərəfli görüş keçirilib. Görüşdə dövlət başçıları Ermənistan-Azərbaycan sərhədində baş vermiş insidentlər daxil olmaqla regionda hazırki siyasi prosesləri müzakirə ediblər.
Soçi bəyanatında hansı məsələlərdən danışılıb?
Görüşün sonunda hər üç dövlət başçısı növbəti bəyanata imza atıblar. Soçi bəyanatında ilkin olaraq Ermənistan və Azərbaycan dövlət başçılarının 2020-ci il 9 noyabr və 2021-ci il 11 yanvar bəyanatlarının yerinə yetirilməsinə sadiq olduqları qeyd olunur. Bununla bərabər, hər iki tərəf 9 noyabr və 11 yanvar bəyanatlarından irəli gələn vəzifələrin mümkün qədər tez həllinə yönəlmiş birgə səylərin gücləndirilməsinə razılıq verdiklərini bildiriblər.
Üçtərəfli bəyanatda Azərbaycan və Ermənistan mediasının gündəmində olan üç önəmli məsələ də qeyd olunub:
- Ermənistan - Azərbaycan sərhədində sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi və Rusiyanın köməyi ilə hər iki dövlətin sərhədlərinin delimitasiya və demarkasiyası ilə bağlı ikitərəfli komissiyanın əsasının qoyulması və bunun üçün işlərin görülməsi.
- Ermənistan, Azərbaycan və Rusiya tərəfindən regional kommunikasiyaların inkişaf etdirilməsi üçün birgə layihələrin həyata keçirilməsi.
- Regionda sülhün bərqərar olunması. Yəni, Ermənistan - Azərbaycan münasibətlərinin normallaşması, erməni və Azərbaycan xalqları arasında etimadın gücləndirilməsi.
Bəyanatda qeyd olunan bu üç məqam Ermənistan - Azərbaycan sülh prosesində birinci dərəcəli məsələlərdir. Müzakirələrdə bu üç məsələnin önə çıxarılması olduqca əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, Ermənistan və Azərbaycan hərbi qüvvələri arasında növbəti qarşıdurmanın qarşısının alınması və regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün Ermənistan - Azərbaycan sərhədlərinin delimitasiya və demarkasiyası həyata keçməli, hər iki dövlət arasında münasibətlər normallaşmalı və regional kommunikasiyalar yenidən bərpa olunmalıdır.
Soçi bəyanatında Qarabağ məsələsinə toxunulmaması Azərbaycan ictimaiyyətində narahatçılıq yaradır
Maraqlıdır ki, bəyanatda Qarabağla bağlı heç bir məqama toxunulmayıb. Bu da Azərbaycan ictimaiyyətində narahatlıq doğurur. Bunun narahatlığın səbəbi var: İlk öncə 10 noyabr bəyanatının 4-cü maddəsi (Ermənistan hərbi qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarından çıxarılması öhdəliyi) hələ də tam yerinə yetirilməyib. Təəssüf ki, Qarabağın Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin müvəqqəti nəzarəti altında olan hissəsində Ermənistan hərbi qüvvələrinin mövcudiyyəti davam etdirir. İkincisi, Qarabağda separatçı hərbi birliklər hələ də tərksilah olunmayıb. Və nəhayət, Azərbaycanın Qarabağ üzərində nəzarəti tam bərqərar olunmayıb.
Əgər bəyanatda Qarabağla bağlı proseslərin nizamlanmasının vacibliyi qeyd olunsaydı, bu qaranlıq məsələləri aradan qaldırardı. Anlamaq lazımdır ki, Qarabağ məsələsi tam nizamlanmadan erməni və Azərbaycan xalqları arasında sülhdən və barışıqdan danışmaq mənasızdır. Üstəlik, azərbaycanlı məcburi köçkünlər sülhməramlıların nəzarəti altında olan Xankəndi, Xocalı, Ağdərə və Xocavəndə qayıtmalı və oralarda yenidən yurd-yuva salmalıdırlar. Bunun nə zaman baş verəcəyi hələ də dəqiq bilinmir.
Ancaq bir məqamı da qəbul etmək lazımdır ki, münaqişə ilə bağlı bütün problemlərin həll edilməsi və məsələlərin nizamlanmasının eyni zamanda baş verməsi qeyri-mümkündür. Bütün problemlərin və məsələlərin öz həllini tapması üçün müəyyən zaman, müəyyən müddət lazımdır. İstər dövlət səviyyəsində, istərsə də xalq diplomatiyası səviyyəsində hər iki xalqın nümayəndələri arasında münaqişənin tam həlli və sülhün bərqərar olunması üçün müzakirələr aparılmalı, debatlar təşkil edilməli, planlar və mexanizmlər ortalığa qoyulmalıdır. Münaqişə ilə bağlı hər bir problem öz zamanında həllini tapır.
Mərhələli həll plana qayıdış
Bütün bunları nəzərə alanda başa düşərik ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında gedən sülh prosesləri müəyyən qədər mərhələli həll planına bənzəyir.
Xatırladaq ki, son 30 il ərzində ATƏT - nin Minsk Qrupunun vasitəçiliyi ilə Ermənistan və Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı danışıqlarda üç həll planı irəli sürülüb. Paket həll planı, mərhələli həll planı və vahid həll planı. Qeyd edək ki, uzun müddət ərzində danışıqlarda mərhələli həll planı daha çox gündəmdə olub. Mərhələli həll planı nədir? Münaqişənin mərhələli şəkildə həll olunmasıdır. Plana görə, ilkin olaraq Ermənistan qoşunları işğal edilmiş rayonlardan geri çəkilir, bölgəyə sülhməramlılar yerləşdirilir və Dağlıq Qarabağa müvəqqəti status verilir. Növbəti mərhələlərdə beynəlxalq maliyyə institutlarının Dağlıq Qarabağı və ətraf rayonları minalardan təmizlənməsi və bölgədə infrastrukturun qurulması üçün maliyyə ayırır, məcburi köçkünlər öz torpaqlarına qayıdır, regional kommunikasiyalar açılır və Ermənistan üzərində blokada aradan qaldırılır. Son mərhələdə isə Dağlıq Qarabağın statusu müəyyənləşdirilir. Qeyd edək ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən qabaq ATƏT - nin Minsk Qrupu tərəfindən irəli sürülmüş Madrid və Kazan prinsipləri mərhələli həll planı üzərində əsaslanırdı. Lakin nə Madrid, nə də Kazan prinsipləri həyata keçmədi.
Nəyə görə mərhələli həll planını hazırki vəziyyətlə əlaqələndirirəm? Əgər Soçi bəyanatında üç önəmli məsələni diqqətlə nəzərdən keçirsək görərik ki, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan rəhbərliyi ilkin mərhələdə sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyanı nizamlayacaq, regional kommunikasiyaların açılmasını və fəaliyyətini təmin edəcək, hər iki xalq arasında etimadın artırılması və regionda sabitliyin gücləndirilməsi üçün addımlar atacaqlar. Bu üç məsələnin qaydaya salınması və həll edilməsi üçün uzun müddət zaman tələb oluna bilər.
Birinci dərəcəli hesab olunan üç məsələ həllini tapdıqdan sonra Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan Qarabağ məsələsinə keçə bilərlər. Bu məsələyə keçdikləri təqdirdə bu məsələlər müzakirə oluna bilər: Qarabağda Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin müddətinin uzadılması, Qarabağ bölgəsinin silahsızlaşdırılması, Qarabağın dağlıq hissələri – Xankəndi, Xocalı, Xocəvənd və Ağdərəyə məcburi köçkünlərin qayıtması və həmin ərazilərdə Azərbaycanın yerli administrasiyalarının əsasının qoyulması kimi məsələlər nəzərdən keçirilə bilər. Hesab edirəm ki, Qarabağda yerli ermənilər və azərbaycanlılar arasında dostluğu və mehribançılığı daha da gücləndirmək üçün hər ikisinə kiçik səviyyədə olsa da xüsusi özünüidarəetmə hüququnun verilməsi məsləhətli ola bilər. Əlbəttdə, bu məsələlərin həyata keçməsi üçün də uzun müddət zaman tələb olunur.
Güman etmək olar ki, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan rəhbərliyinin diqqətində olan birinci və ikinci dərəcəli bu məsələlər post-Qarabağ müharibəsi dövründə mərhələli şəkildə nizamlana bilər.
Yunis Abdullayev