Hələ Azərbaycan-İran gərginliyinin pik səviyyədə olduğu dövrdə Cənubi Qafqaz və Türkiyənin İran üçün iqtisadi baxımdan nəfəs koridoru olduğunu yazmışdıq. Və qeyd etmişdik ki, sanksiya və embarqo siyasətinə məruz qalan İran əlində-ovcunda qalan azsaylı ticarət partnyorlarını da itirə bilməz. Çox keçmədi ki, İran həqiqətən də bunun fərqinə vardı və geri addım atdı.

Bu geri addım Azərbaycan-İran münasibətlərinə gərginlikdən əməkdaşlığa dönüşü təşkil etdi ki, bu da hər iki tərəf üçün faydalı oldu. Lakin sözügedən geri dönüşü böyük hüzn və qəzəblə izləyən daha bir tərəf var idi: Ermənistan...

İki aydan çox davam edən Azərbaycan-İran gərginliyi Ermənistan üçün sözün həqiqi mənasında “göydəndüşmə” idi. Bu, müharibə zamanı rəsmi İrəvanın nə qədər yalqız və çarəsiz olduğunu hiss etməsi ilə bağlıydı. Post-müharibə dövründə ermənilərə daşınan yüklərə görə Azərbaycan və İran arasında yaşanan gərginliksə Ermənistan üçün böyük fürsətlər doğurmuşdu. İrəvan artıq Azərbaycanın təzyiqlərindən xilas olmaq üçün rəsmi Tehrana arxalana bilərdi.

İran da diplomatiyasını bu istiqamətdə qurmuşdu. Azərbaycana geri addım atdırmaq üçün İran rəsmiləri Ermənistanı dəstəkləyən açıq bəyanatlar verirdi.

Azərbaycan-İran gərginliyinin ilk işartılarının göründüyü avqust ayının əvvəlində artıq Azərbaycan cənub qonşusuna Qarabağa daşınan qanunsuz yüklərlə bağlı “dinc” narazılığını bildirmişdi. Əslində isə tərəflərin uzlaşa bilmədiyi məqam Zəngəzur dəhlizi idi. İran Zəngəzurun Azərbaycanın yox, öz nəzarətində olmasını istəyirdi.

Beləliklə, gərginliyin yeni-yeni formalaşdığı dövrdə - 5 avqust tarixində Tehran aeroportuna Ermənistan Baş nazirini daşıyan bir təyyarə endi. Rəisi və Paşinyan görüşü başladı.

Tərəflər Mehri azad iqtisadi zonasının aktiv fəaliyyətinin təmin edilməsini və İranın Aİİ (Avrasiya İqtisadi İttifaqı) ilə sərbəst ticarət rejiminin tətbiq olunmasının mümkünlüyünü bu sahədə əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün stimul olaraq hesab etdilər. Nikol Paşinyan İranın Şimal-Cənub avtomobil yolunun tikintisi layihəsinə olan marağını alqışladı və əlavə etdi ki, Ermənistan hökuməti İran tikinti şirkətlərinin yuxarıda qeyd olunan layihənin Sisyan-Mehri (Zəngəzur dəhlizi) hissəsinin beynəlxalq tenderində iştirakını müzakirə etməyə hazırdır.

Yəni, Ermənistan bu görüşdə Azərbaycanın iddia etdiyi Zəngəzur dəhlizini İranla birgə istifadə etmək üçün razılaşdı. Bununla rəsmi İrəvan Bakının dəhliz iddialarını tamamilə iflasa uğratmağı və Tehranı öz tərəfinə çəkməyi planlaşdırırdı. Azərbaycan-İran gərginliyi məhz bu görüşdəki sözügedən razılıqdan sonra yüksələn xətlə inkişaf etdi. Görüşdən 6 gün sonra Azərbaycan XİN-i artıq İrana rəsmi nota vermişdi.

Hər şey Ermənistanın arzuladığı kimi gedirdi, lakin Azərbaycan Gürcüstan və Türkiyənin İrana qarşı cəbhə açması, ona qarşı qapılarını bağlaması İranın geri addım atmasına səbəb oldu. Daha sonra Azərbaycanın Baş nazirinin müavini Şahin Mustafayevin 21 noyabrda Tehrana səfəri, Bakının yeni enerji mübadiləsi təklifini İran dövlət rəsmilərinə təqdim etməsi zəifləyən gərginliyi birdən-birə əməkdaşlığa çevirdi. Azərbaycan türkmən qazını İran üzərindən alıb, Avropaya satacaqdı. Bu gələcəkdə İran qazının da Avropaya icraçı və Qərb-İran ticarət əlaqələrinin bərpa edilməsi üçün böyük bir fürsət yaradırdı. Əvəzində isə İrandan sadəcə bir şey tələb olunurdu: Sədaqətli dostluq və Zəngəzur dəhlizi layihəsinə dəstək...

28 noyabrda isə Ermənistanın İrana olan ümidləri suya düşdü. Bu tarixdə Aşqabadda İƏT sammitinə start verildi və Azərbaycan-İran dövlət başçılarının ikitərəfli görüşü keçirildi. İran və digər İƏT üzvləri Azərbaycanı ərazi bütövlüyünü təmin etməsi münasibətilə təbrik etdi. Və sammitdə Əliyevin gündəmində Zəngəzur dəhlizi var idi.

"İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının sonuncu Zirvə Toplantısında mən həmkarlarıma Zəngəzur dəhlizi haqqında məlumat vermişdim. Bu gün deyə bilərəm ki, Zəngəzur dəhlizi reallığa çevrilir. Bu yeni nəqliyyat infrastrukturu Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizlərinin önəmli hissəsinə çevriləcək. Əminəm ki, İƏT-ə üzv ölkələr bu dəhlizdən istifadə edəcəklər", - Azərbaycan Prezidenti deyib.

Yəni, Zəngəzur dəhlizi eynilə Paşinyanın düşündüyü kimi Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinə birləşəcək və İran da bu dəhlizdən istifadə edə biləcək. Məhz bu bəyanatdan sonra İran Zəngəzur dəhlizinə “yaşıl işıq” yandırdı.

Səhəri gün, İran mətbuatının manşetlərində Rəisi ilə Əliyevin birgə şəkli, altından isə belə bir başlıq yazılmışdı: “Bir millət, bir ümmət, iki dövlət”.

Azərbaycan mətbuatının manşetlərində isə Əliyevin bu fikri yer alırdı: “Azərbaycan və İran iki qardaş dövlətdir”.

Və... Eyni tarixdə Ermənistan mətbuatı isə yazırdı: “İran Ermənistana xəyanət etdi”.

P.S. Siyasətdə qardaşlıq və dostluq sadəcə maraqlar üzərində qurulur. Maraqlar dəyişdikcə, müttəfiqlər də dəyişir. Dəyişməyənsə siyasətin acı qanunudur: Qurdluqda düşəni yemək qanundur. Ermənistan artıq “düşüb”, məğlub olub, məğlub oyunçu üzərindənsə heç bir ağıllı aktor yeni oyun qurmaz...

Nicat İsmayılov