Bu gün Osmanlı Türkiyəsinin cahan dövlətləri üzərində çaldığı Çanaqqala qələbəsindən 107 il ötür. 107 il sonra, geriyə baxanda deyə bilərik ki, Çanaqqala zəfəri sadəcə bir qəhrəmanlıq yox, həm də qardaşlıq dastanıdır. Çünki əsrlər sonra ilk dəfə məhz burada Azərbaycan və Anadolu türkləri çiyin-çiyinə düşmənə qarşı savaşıb.
Həm Türkiyə, həm də Azərbaycan tarixçiləri etibarlı mənbələrə istinad edərək Çanaqqalada azərbaycanlıların döyüşdüyünü təsdiq edir.
Bəs, azərbaycanlılar Çanaqalla döyüşlərinə necə yollanıblar? Onların sayı nə qədər idi və hansı istiqamətlərdə vuruşurdular?
Türkiyəli tarixçi, professor Səbahəttin Şimşir EDNews-a açıqlaması zamanı I Dünya müharibəsində Osmanlı tərəfində Çanaqalla və digər döyüşlərdə iştirak edən 3 minə yaxın azərbaycanlının şəhid olduğunu bildirib:
“Osmanlı Birinci Dünya müharibəsinə qoşulduqdan az sonra – 14 noyabr 1914-cü ildə bütün müsəlmanların dini lideri olan sultan “cihad” elan etdi. Məqsəd Osmanlı sərhədləri xaricindəki 200 milyondan artıq müsəlmandan, o cümlədən Rusiyadakı türk-müsəlmanları Antanta dövlətlərinə qarşı mübarizəyə qaldırmaq idi. Osmanlı sultanının bu çağırışına Türkiyə xaricində, müxtəlif imperiyaların müstəmləkəsində yaşayan müsəlmanlardan müsbət cavab verənlər oldu. Bu mənada, Qafqazda və Cənubi Azərbaycanda yaşayan türk-müsəlman zümrələrini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Nəticədə 1915-ci ilin iyul ayında 250 min şəxsi heyəti olan Osmanlı ordusunda əsgərlərin sayı noyabr ayında 315 min 500-ə qədər artdı. Burada çeçen, ləzgi, tatar, avar, türk, boşnak, indus, azəri və s. millətlərin nümayəndələrinin hesabına idi.
Bütün müharibə boyu azərbaycanlılardan ibarət xüsusi alaylar da qurulurdu və onlar əsasən regionu tanıdıqları üçün Qafqaz cəbhəsində vuruşurdular. Sırf Çanaqqalaya gəldikdə isə burada döyüşən və şəhid olan azərbaycanlıların dəqiq sayı məlum deyil. Çanaqqalada 3 minə yaxın azərbaycanlının vuruşduğu ilə bağlı iddialar var. Lakin indiyədək biz 20-yə yaxın azərbaycanlının dəqiq kimliyini müəyyən edə bilmişik” – deyə professor bildirib.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Bayram Quliyevsə EDNews- a danışarkən maraqlı bir faktın üzərini açıb. O, Çanaqqalada nəinki, azərbaycanlı kişilərin, hətta qadınların böyük şücaət göstərdiklərini bildirib.
“Doğrusu, Çanaqqalada azərbaycanlılardan ibarət xüsusi alayların döyüşməsi ilə bağlı dəqiq məlumatlar yoxdur. Lakin Türkiyə mənbələrində burada azərbaycanlıların döyüşərək şəhid olduqları göstərilir. Hətta dəqiq mənbələrdə məlumat var ki, Çanaqqalada nəyinki azərbaycanlı kişilər, hətta qadınlar iştirak edib və onlar tibb bacısı kimi yaralılara xidmət göstərib. Azərbaycanlı əsgərlərin sayına və şəhid olanların siyahısına gəldikdə isə, bu barədə dəqiq məlumat tapmaq mümkün deyil. Əsas bir məsələyə o dövrdə heç azərbaycanlı anlayışı da yox idi diqqət yetirmək lazımdır. Ona görə də Azərbaycandan və Qafqazdan gələnlərə hansısa etnik fərq qoyulmurdu.
O dövrdə dəqiq sərhədlər yox idi. Naxçıvandan və ya Güney Azərbaycandan çox rahat sərhəddi keçib müharibəyə qatılmaq mümkün idi. Bu azərbaycanlıların könüllü, saf, təmiz bir niyyəti idi. Osmanlı sultanının cihad fətvasının və ya ictimai təbliğatın burada rol oynadığını düşünmürəm. Azərbaycanda tibb işini bilən qadınların Türkiyədəki qardaşlarını xilas etmək üçün müharibəyə yollanmasına fətva lazım deyildi” – deyə, tarixçi əlavə edib.
Tariçxi, tədqiqatçı Elmar Həsənli isə Çanaqqalada azərbaycanlılardan ibarət xüsusi bir alayın döyüşdüyünü bildirib:
“Ümumilikdə Birinci Dünya müharibəsi zamanı Osmanlı ordusunun tərkibində İbrahim Cahangirzadə alayı, Dağıstan könüllü alayı, Bahadur Hüseynzadə alayı, Ömər Naci taburu kimi azərbaycanlılardan ibarət alayları döyüşüb. Çanaqqalada isə " Kafqas Könüllü Kıtas " adlı azərbaycanlılardan ibarət hərbi birlik böyük şücaət göstərib. 3 mindən çox azərbaycanlının şəhid olması ilə bağlı məlumatlarsa həqiqəti əks etdirmir”.
Tarixçilər bəzi xırda detallarda fikir ayrılıqlarına düşsələr belə, azərbaycanlıların Çanaqqala zəfərindəki rolunu xüsusi vurğuladılar. Lakin Çanaqqala zəfərində azərbaycanlıların rolu mövzusunu daha geniş araşdırmağa ehtiyac var. Çünki Çanaqqala Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığının təsdiqini tapdığı, mehmetciklə mübarizin bir məzarda yatdığı yerdir...
Nicat İsmayılov
