Qafqaz Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin analitiki Çağatay Balcı “Eurasia Diary” üçün  İranın son illərdəki xarici siyasətini  analiz edib.  Ç.Balcı İranın  düşmən kimi  qələmə verdiyi  “qüvvə”lərin köməyilə  öz siyasətini necə qurmağından danışıb.

İran, təxminən 3-4 ildə xarici siyasətinin əsas arqument və parametrlərinə dəyişiklər edib və qarşısına yeni strategiyaların reallaşdırılması üçün məqsədlər qoyub.  Şübhəsiz ki, bu addımın irəli atılmasında əsas səbəb Suriya böhranıdır. Suriya böhranının İrana təqdim etdiyi yeni xarici siyasət parametrləri arasında mərkəz nöqtəni  təşkil edən faktlar  arasında "məzhəb" faktoru  və bunu tamamlayan İŞİD təşkilatı durur.

İran, Suriya böhranı çərçivəsində  gedən prosesləri  "məzhəb qarşıdurması" və "zərbə altında qalan Şiəliyin qorunması" baxımından dəyərləndirib. İŞİD terror  təşkilatı isə bu istiqamətin  yaradılmasında iştirak edib.

İŞİD-in  dildə və həqiqətdə Şiəliyi və şiələri hədəf alan yanaşması, İranın bu nöqtədə öz üzərinə "qoruyuculuq" rolu  götürməsini təmin edib. İranın bu baxımdan " terrorizmlə mübarizə" adı altında qurduğu  regional siyasəti  bir çox sahədə funksional hala gətirilib və beynəlxalq aləmdə  "terrorizmlə mübarizə tərəfdaşı" imici ilə prestij qazandırıb.

2014-2015-ci illərdə  bu regional siyasətin beynəlxalq aləmə əks olunması üçün bir çox təşəbbüs həyata keçirən İran, istər media müstəvisində, istərsə də faktiki olaraq "terrorizmlə mübarizə" arqumenti ilə regionda və beynəlxalq aləmdə fəallıq qazanıb.  İŞİD-in bu dövrdəki fəaliyyəti İranın  "Şiəliyin və Şiələrin qoruyucusu" və "Terrorizmlə mübarizə edən ölkə" mövqeyini möhkəmləndirib.

İranın təhlükəsizlik  siyasəti  regional kontekstdə və ölkə daxilində hər hansı bir təhlükə baş verərsə özünümüdafiə edən və mübarizə aparan   ölkə kimi göstərməkdən ibarətdir. Bu siyasət həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində özünü göstərməlidir.  İran mediasında İranda fəaliyyət göstərən yüzlərlə İŞİD üzvü və tərəfdarının yaxalandığı, təqib edildiyi barədə informasiyalar yayaraq  ictimaiyyətə də bu təhlükənin  varlığını hiss etdirmək tələb olunub.

2016-ci ildə İŞİD-ə qarşı həyata keçirilən əməliyyatların və təzyiqin artması terror təşkilatının ümumilikdə zəifləməsinə və regiona əvvəlki təsirinin itməsinə  səbəb olub.  Eyni zamanda Türkiyənin İŞİD-ə qarşı “Fərat Qalxanı” adı altındfa keçirdiyi əməliyyatlar  İŞİD-in bölgədəki fəaliyyətinə ağır zərbə vurub.

İranın strategiyasının düşməni İŞİD-in mövqeyinin ümumilikdə və regionda zəifləməsi  onun regional konteksti  yenidən qiymətləndirməsinə, mövcud strategiyasını dəyişməsinə və yeni “o biri” düşməninə qarşı yeni plan hazırlamasına səbəb olub.   Sözügedən “o biri” düşmən Yəmən böhranında baş vermiş “Proxy war”  (Vəkalət döyüşü) müharibəsilə dolayı yolla bağlı olan  Səudiyyə Ərəbistanıdır. İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı gərginlik  Yəmən böhranı ilə daha da kəskinləşir.  Səudiyyə Ərəbistanının şiə din xadiminə  edam cəzası nəzərdə tutmasından sonra  iki ölkə arasındakı vəziyyət son kritik həddinə çatır. İranın  potensial "o biri" düşməni arqumenti ilə yaratdığı  gərginlik  İŞİD-in regional təhlükəsinin azaldılması  ilə başlayır və 2015-ci ildə Minada yaşanan Həcc faciəsi ilə özünü aktiv şəkildə göstərməsinə səbəb olur. Mina faciəsində  Səudiyyə Ərəbistanı rəhbərliyinin günahkar olduğunu vurğulayan İran qəzada səhlənkarlıq edənlərin cəzalandırılmasına və  Həcc rəhbərliyinin Səudiyyə Ərəbistanından alınmasına tərəfdir.

Eyni zamanda, yenə bu ifadələrə paralel olaraq Səudiyyə Ərəbistanının Yəməndə apardığı müharibələr, cinayətlər, xaos və zorakılıq mühiti yaratması, bölgədə terrorizmi dəstəkləyən qüvvə  kimi özünü göstərməsi İranı cəsarətləndirir. Səudiyyə Ərəbistanına yönəlik  ittihamların qarşısında İran özünü bu "təhlükə" ilə mübarizənin əsas aktoru kimi aparır. İranın Səudiyyə Ərəbistanına istiqamətli bu rəftarına qarşılıq Səudiyyə Ərəbistanından da İrana və hətta Şiələrə yönəlik təhqiredici münasibətlər gərginliyi çoxaldır. Bu da  İranın "geo-məzhəb təhlükəsizliyi" strategiyasının işə düşməsinə yol açır.

Region üçün son dərəcə təhlükəli nəticələrə yol açacaq olan bu gərginlik xəttinin, iki dövlət arasındakı məsələ kimi dəyərləndirilməsi və qəbul edilməsi, bölgədəki etnik və məzhəbi mozaikanın xaosa sürüklənməməsi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Region xalqlarının, İran ya da Səudiyyə Ərəbistanını etnik ya da məzhəb nümayəndələri və ya məzhəb cəbhəsi kimi qəbul etmələri  bölgədə xaosun yaranmasına səbəb olacaq.  Bu məzmunda  qarşıdurma astanasında olan  iki ölkənin  tətbiq etdiyi strategiya məntiqli olaraq qəbul edilməli və müharibəyə yol açmamalıdır.

Qafqaz Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin analitiki Çağatay Balcı