Əsrlər boyu mahnılar xalqımızın sevinc mənbəyi, duyğularına qanad verən bir ümid, adət-ənənələrini, mental dəyərlərini formalaşdıran folklor nümunəsi olub. İnsanları, sülhə, qələbəyə, saf məhəbbətə, vətən eşqinə səsləyən xalq mahnılarımız dildən dilə süzülərək günümüzə qədər gəlib çatıb. Bir də qəlbləri titrədən, uşaqdan böyüyə hamının hisslərini riqqətə gətirən şərqilərimiz var ki, müəllifi bəlli olsa da, hər birimiz onu xalq mahnısı kimi tanıyırıq. Qüdrətli xanəndə, su kimi saf səsi, güclü avazı ilə xalqın qəlbində taxt quran Cabbar Qaryağdıoğlunun “İrəvanda xal qalmadı” mahnısı musiqi xəzinəmizin ən dəyərli incilərindəndir.
100-dən çox yaşı olan “İrəvanda xal qalmadı” sevimli xanəndələrimizin xüsusi həssaslıq və sevgilə yanaşıb, ifa etdikləri əsərdir. Bu mahnının yaranma tarixi haqda bir sıra fərziyyələr dolaşır. Publika.az onların hansının doğru, hansının yanlış olduğunu mütəxəssislərimizlə araşdırmağa çalışdı.
İlk həmsöhbətimiz sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Cəmilə Həsənovadır.
- Cabbar Qaryağdıoğlu Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən parlaq simalarından biridir. Böyük xanəndəmiz XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb. O, Azərbaycan muğam sənətini geniş miqyasda tanıdan sənətkarımızdır. Bir çox ilklər onun adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda muğamları geniş kütlə qarşısında ilk dəfə ifa edən şəxsiyyət olub. Onun yaratdığı muğam üçlüyü 20 ildən çox fəaliyyət göstərib. İranda, Türkiyədə, Polşada, Latviyada, Rusiyada Azərbaycan muğamını beynəlxalq miqyasda tanıdıblar. Səsi ilk dəfə qramofon valına yazılan xanəndəmiz də Cabbar Qaryağdıoğludur.
O, həmçinin muğamı bizim dilimizə daha da yaxınlaşdıraraq, daha çox fars dilində deyil, azərbaycanca qəzəllər ifa etməyə başlayıb.
- Cəmilə xanım, Cabbar bəy harada doğulub? Ümumiyyətlə onun uşaqlıq illərilə bağlı bilmədiyimiz hansı faktları bölüşə bilərsiniz bizimlə?
- Cabbar Qaryağdıoğlu Qarabağda, Şuşada doğulub. Uşaqlığı ilə bağlı Firudin Şuşinskinin araşdırmalarına əsasən deyə bilərəm ki, o kiçik yaşlarından musiqiyə, oxumağa meylli olub. Mədrəsədə təhsil almağına baxmayaraq, Kor Xəlifə təxəllüslü müəllimindən muğamın dərinliklərinə yiyələnib. Lakin, valideynləri oxumağına icazə vermirmişlər. Balaca Cabbar da günbəgün solub, zəifləyirmiş. Bir gün atası Cabbarı həkimə aparır. Həkim deyir ki, bu uşağın bir dərdi yoxdur, oxumağın xiffətin edir. Beləcə, gözəl səsli Cabbar sevdiyi nəğmələrilə öncə Şuşa camaatının, sonra isə xalqımızın məhəbbətini qazanır.
O, Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbinin ən böyük nümayəndəsidir.
- Tək Qarabağ, yoxsa bütövlükdə Azərbaycan?
- Bilirsinizmi, Azərbaycan muğam məktəbi bir neçə bölgəyə ayrılır. Bunların içərisində ilk sırada Qarabağ məktəbi durur. Sonra Bakı-Abşeron və Şirvan ifaçılıq məktəbi gəlir. Əlimizdə səhih elmi araşdırmalar olmasa da, Naxçıvan muğam məktəbi haqda da mənbələrdə qeydlər var. Muğamın beşiyi olan Qarabağda tez-tez musiqi ziyafətləri baş tuturdu. Günlərin bir günü Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev “Leyli və Məcnun”u səhnələşdirir. Məcnun rolunda isə Cabbar Qaryağdıoğlu çıxış edir. Üzeyir bəy o zaman balaca uşaq idi. Bu ifadan təsirlənib, gələcəkdə “Leyli və Məcnun” operasına həyat verir. Üzeyir bəy böyük ustadı çox sevir, ona rəğbət bəsləyirdi. Belə bir məlumat da var ki, böyük bəstəkarımız operanı yazdığı ərəfədə, həmçinin “Muğam proqramı” tərtib edəndə Cabbar bəydən çox tövsiyələr alarmış.
1930-cu illərdə Bülbülün rəhbərliyi ilə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında xalq mahnıları bölməsi açılır. Cabbar Qaryağdıoğlu bu ali təhsi ocağına dəvət olunur. Əsas məqsəd o idi ki, xanəndə bildiyi bütün mahnıları oxusun, qramafon valına yazıb, nota köçürsünlər.
Cabbar bəy burada 200-dən çox mahnı səsləndirir. Həmin vaxt Üzeyir bəy Konservatoriyanın rektoru idi. Böyük xanəndəyə zəhmətinin qarşılığı olaraq qonorar yazır. Cabbar bəy puldan imtina edərək: “Mən xalqın mülkünü onun özünə sata bilmərəm” deyir.
Картинки по запросу cabbar qaryağdı
- Bəs “İrəvanda xal qalmadı” mahnısının yaranma tarixindən nə deyə bilərsiniz?
- Cabbar bəy zəmanəsinin ən çox sevilən xanəndələrindən idi. Onu tez-tez müxtəlif bölgələrə toylara çağırırdılar. Bir dəfə İrəvana toy məclisinə dəvət alır. Həmin vaxtlar toylarda mütləq bəy tərifi olurdu. Bu toyda isə tam əksi baş verir. Gəlinin atası xanəndədən xahiş edir ki, yeganə övladına, qızına tərif oxusun. Cabbar bəy gəlinin atasına deyir ki, heç olmasa bir əlamətini desin. O da cavabında, qızımın üzündə bir cüt xalı var deyir. Beləcə
İrəvanda xal qalmadı,
O xal nə xaldır qoşa düzdürmürsən? -
deyə bədahətən mahnı qoşub, oxumağa başlayır.
Bu gözəl bəstənin ən güclü, qəlbəyatımlı ifalarından biri də qüdrətli sənətkarımız Xan Şuşinskiyə məxsusdur. Böyük xanəndəmiz öz füsunkar ifası ilə dinləyicisini xəyalən doğma İrəvan torpaqlarına aparır.
Mahnının tarixilə bağlı mərhum sənətkarımızın oğlu Aslan Cavanşirovun da dəyərli fikirlərilə tanış olduq:
"Atam bu mahnını çox sevdiyi üçün öz repertuarına daxil etmişdi. Səmimi etiraf edək ki, onun ifası öz peşəkarlığı ilə digərlərini geridə qoyurdu. Tarixinə gələndə isə bir neçə fərziyyə var. Ən münasibi budur ki, Cabbar Qaryağdıoğlu İrəvana səfər edir. Həmin vaxtlar İrəvan xanımları arasında bir dəb vardı. Yanaqlarına qoşa xal düzdürərmişlər. Cabbar bəyin burada bir xanıma gözü düşür və bu mahnını da bədahətən ona həsr edir.
Bəstənin sözlərində yatan dərin mənaya filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Zəhra Allahverdiyeva da aydınlıq gətirdi.
- "Xal" sözü Azərbaycan xalqının çox qədim, eramızdan əvvələ aid inanclarına bağlıdır. Atəşpərəstlik dövründə bu söz “qal”, “qalanmaq” mənasında olmaqla, oda sitayişə bağlı idi. Bir çox türk xalqlarının tarixində “qal tanrı”, “od tanrı” anlayışı var. Bu haqda alimlərin qiymətli araşdırması mövcuddur. Xal atəşpərəstlikdə daim od yanan yerə deyilirdi. Yanmaqdan qapqara, kömür kimi olurdu. Atəşpərəstlik ocaqları söndürüldükdən sonra xal qara rəngin simvoluna çevrilməyə başladı. Bu gün dilimizdəki, tonqal, manqal sözlərinin “qal” tərkibi də qalanmaq fikrini ifadə edir və oda sitayış dövrünə aiddir. Türk xalqlarının dilindəki bəzi sözlərdə “q”, “x” hərflərinin əvəzlənməzi tükroloqlar tərəfindən araşdırılıb, “qara-xara” və s.
Azərbaycan ərazisində atəşpərəstlik məhv edildikdən sonra xal sözü poeziyada məcazlaşmağa doğru müxtəlif mənalarda inkişaf etdi. Poeziyada şairlər üzdəki xal və odu eyniləşdirirdilər. Buna Nizaminin qəzəllərində də rast gəlinir.
Sənin dodağın və cahanyandıran xalın udla şəkər kimidir,
Əcəb, udla şəkər yandırır, mənə belə manqal gərəkdir.
Orta əsrlər ədəbiyyatının görkəmli tədqiqatçılarının fikrincə xal obrazı haqda ədəbi mənbələrdə ümumi fikir bu şəkildədir. “Hansı xalı qaldırsan, altında od yanır.” Bu isə birbaşa atəşpərəstliklə bağlıdır. Bununla bağlı türk xalqlarına məxsus bir sıra atalar sözləri də var.
Məhs bu faktlar göstərir ki, “İrəvanda xal qalmadı” mahnısının sözlərinin tarixi çox qədimdir.
- Bəs müəllif Cabbar Qaryağdıoğludursa, mətnin tarixi necə qədim ola bilər?
- Mətnin deyil, fikrin tarixi qədimdir. Cabbar bəy bu sözləri bədahətən İravənda söyləyib. Cabbar Qarayağdıoğlu çox bilikli insan idi. Xalq içərisində böyümüşdü. Bu bir xalq məsəli, qan yaddaşı imiş ki, o da bu fikirə əsaslanıb, mahnının sözlərini söyləyib.
Sevimli xanəndəmiz, səhnəmizin “Məcnunu” Mənsum İbrahimov da bu mahnıya və müəllifə olan dərin rəğbətindən bəhs etdi:
- “İrəvanda xal qalmadı” Cabbar əminin ən çox sevilən mahnılarından biridir. Nəinki mən, bütün xanəndələrimiz onu sevərək ifa edirlər. Maraqlısı bilirsinizmi nədir? Zaman keçir, amma o öz təravətini itirmir. Bütün tədbirlərdə, el şənliklərində səsləndiririk.
Böyük sənətkarımızın onlarla mahnıları artıq xalq mahnısına çevrilib. Bu bir tərəfdən yaxşıdır, digər tərəfdən isə müəllif unudulur. Ona görə sizə dərin minnətdarlığımı bildirirəm və təşəbbüşünüzü alqışlayıram. Bu qəbildən araşdırmaların sayı nə qədər çox olarsa, bir o qədər musiqimiz və mərhum incəsənət ustalarımız təbliğ edilər.
Mərhum xanəndəmizin olduqca yumşaq, həzin, eyni zamanda əzəmətli avazı, geniş səs diapazonu, nəfəs verdiyi bir birindən zəngin mahnıları tək qramofon vallarına deyil, xalqımızın irs yaddaşına həkk olunub. Milli musiqimiz var olduqca Cabbar Qaryağdıoğlu da yaşayacaq.
.jpg)
