Eurasia Diary “Ölkə.Az”-a istinadla bildirir ki, Cavanşir üç minlik alban qoşununun başında sasanilərlə birlikdə altı ay Ktesifonun müdafiəsində durdu. Lakin buna baxmayaraq Sasani ordusu darmadağın edildi. III Yezdəgird Dəclə çayı sahilindəki qalalardan birində gizləndi. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, Cavanşirin Sasani ordusu tərəfində ərəblərlə son döyüşü III Yəzdigərdin hakimiyyətinin səkkizinci ilinə (639-640-cı illərə) təsadüf edir. Beləliklə, mübarizənin faydasız, imperiyanın ölümə məhkum olduğunu dərk edən Cavanşir 639-640-cı ildə vətəninə qayıdır.

Bu dövrün hadisələrini əks etdirən ərəb mənbələrinin bir qismi ərəblərin Azərbaycan ərazisinə (onun cənub hissəsinə) ilk basqınının məhz həmin illərdə, yəni 639-640-cı illərdə baş verdiyini qeyd edir. Bu müəlliflərdən "fütuhat" haqqında xüsusi kitab yazmış IX əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlazuri Azərbaycanın hicri tarixi ilə 18 (639)-ci ildə Huzeyfə ibn əl-Yəmənin başçılığı ilə sülh yolu ilə alındığı barədə məlumat verir.

Ərəblərin Azərbaycanı istilasından sonra ərəb qəbilələrinin köçü başlayır. Bəs ərəb qəbilələri kütləvi halda Azərbaycan ərazisinə hansı xəlifə tərəfindən köçürülüb? Tarixçi-alim Əkbər Nəcəf bu barədə “Ölkə.Az”a məlumat verib.

Azərbaycana ərəb qəbilələrini kütləvi halda İmam Əli köçürüb.

Əl-Bəlazuri yazır ki, Əli ibn Əbu Talib xəlifə olduğunda əl-Əşası Azərbaycan əmiri təyin etdi. O, Azərbaycana gəldikdə buranın xalqının çoxunun müsəlman olduğunu və Quran oxuduqlarını gördü. O, divandan əta alan ərəblərdən bir zümrəni Ərdəbilə yerləşdirdi. Bu yeri şəhər halına saldı və məscid tikdirdi. Daha sonra da həmin məscid genişləndirildi.

Ərəblər Azərbaycanda məskunlaşdıqlarında Kufə, Bəsrə və Şamdan öz qəbilədaşlarını buraya gətirdilər. Onlardan hər qəbilə torpaq sahibi oldu, bəziləri də əcəmlərdən (yerlilərdən) torpaqlar satın aldılar. Kəndlərin mühafizəsi də müsəlmanlara verildi. Həmin yerlərin xalqı isə müsəlmanların kəndçiləri (torpaq əkib-becərənləri) oldular...

Hikmət Həsənov