Ermənistan-Azərbaycan arasında cəbhədə şiddətli döyüşlərin getməsi ilə bağlı qonşu dövlət İran İslam Respublikası tərəfindən Azərbaycana dəstəyin ifadə edildiyi bir sıra açıqlamalar verilib. İranın bəyanatları onun mövqeyinin dəyişdiyini deməyə əsas verirmi? Hazırda Azərbaycana dəstəyin səbəbi nədir?
Mövzu ilə əlaqədar Türkiyə Siyasət İnstitutunun Ümumi Koordinatoru Doğacan Başaran Eurasia Diary-ə müsahibə verib.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində Rusiya və Türkiyənin rolu daha çox sezilir. Bəs İranın da iştirakı ilə Astana Formatı formasında Qarabağ danışıqlarında vasitəçilik mümkündürmü?
- Bu məqamda Minsk Qrupunun öz funksiyasını yerinə yetirə bilməməsi göz qabağındadır. Əslində, Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Nizamnaməsinin 51-ci maddəsi çərçivəsində əməliyyatlar aparmaqla haqlıdır və işğala son qoymaq üçün hərbi və iqtisadi potensiala malikdir. Lakin regional və qlobal aktorların problemin həll olunmasını istəmədikləri görünür. Əslində, Dağlıq Qarabağdakı işğala son qoyulmaması Rusiyanın yanaşması ilə birbaşa bağlıdır. Çünki Rusiya və İran kimi aktorlar münaiqşənin davam etməsini istəyirlər. Bu kontekstdə danışıqlara qayıtmaq variantı gündəmə gəlsə, ilk növbədə Minsk Qrupunun uğursuz olduğu fikrinə əsasən yeni bir dialoq mühiti yaradılmalıdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin də dediyi kimi, belə olduğu təqdirdə Türkiyə bu prosesdə iştirak etməlidir. Bu, həm Azərbaycanın, həm də Türkiyənin maraqlarına cavab verir. Rusiyanın bölgədəki hadisələrdə vasitəçilik etmək istədiyi proqnozlaşdırıla bilər. Ancaq unutmamaq lazımdır ki, məsələnin bu günə qədər həll olunmaması Moskvanın mövqeyi ilə bağlıdır.
Digər tərəfdən, İranın iştirakı da çox düzgün bir seçim kimi görünmür. Çünki İran Dağlıq Qarabağın "İslam Torpağ"ı olduğunu bildirən açıqlamalar verməsinə baxmayaraq, Ermənistanı dəstəkləyir. Bunun iki əsas səbəbi var. Birincisi, güclü bir Azərbaycanın İran türkləri üçün bir təşviq təsiri yaratması ehtimalı, ikincisi, Azərbaycan ərazi bütövlüyü təmin edərsə, Türk Dünyasının inteqrasiyasını sürətləndirə biləcək proseslərin baş verməsidir. Buna görə İran Xristian Ermənistanı dəstəkləyir.
Əslində, Rusiya hərbi maşınlarının İran ərazisindən Ermənistana keçdiyini fotolarda gördük. Eynilə, Suriyanın şimalında təlim keçdikdən sonra Dağlıq Qarabağa keçən PYD erməni terrorçularının da Suriya-İraq-İran xəttindən istifadə etdikləri proqnozlaşdırıla bilər. Buna görə də İranın Dağlıq Qarabağ məsələsinin həll edilməməsinı tərəfdarı olduğunu deyə bilərik. Bu səbəbdən İranın mümkün danışıqlar prosesinə daxil edilməsi doğru bir addım olmayacaq.
Məşhur alim Bjezinski demişdir ki, əgər Azərbaycan Qarabağı geri qaytarsa o zaman Cənubi Azərbaycana da iddia edəcək.
- Azərbaycan işğal altında olan əraziləri qaytararsa, güclü bir dövlət olaraq könüllərdə böyük rəğbət qazanacağı və türk kimliyinə ciddi təsir göstərəcəyi ehtimal edilə bilər. Üstəlik, Azərbaycanın ərazilərini tələb etməsi belə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşayan türklər üçün Bakının qazandığı müvəffəqiyyət, bir çox cəhətdən təşviqedici təsir göstərə bilər. Xüsusilə dünyəvi quruluşu və türk kimliyi ilə Azərbaycan sözügedən bölgədə yaşayan türklər üçün cazibə mərkəzi kimi qəbul edilə bilər. Bu, "Bütöv Azərbaycan" ifadəsinin beynəlxalq aləmdə yenidən müzakirəsinə yol aça bilər.
Dağlıq Qarabağ probleminin həlli İran üçün təhdiddir yoxsa, yeni imkanlar yarada bilər?
- İran güclü və müstəqil bir Azərbaycanla qonşu olmaq əvəzinə, ərazi bütövlüyü təmin edilməyən, işğala məruz qalan bir Azərbaycanı üstün tutur. Çünki Tehran rəhbərliyi problem həll olunacağı təqdirdə Cənubi Azərbaycan türklərində millətçi hərəkatların artmasından narahatdır. Eyni şəkildə, əvvəlki sualda da qeyd etdiyim kimi, Azərbaycanın dünyəvi quruluşu molla rejiminin təzyiqlərindən bezən İran türklərini təşviq edə bilər. Bundan əlavə, Dağlıq Qarabağın işğalı ilə Türkiyə və Turan coğrafiyası arasındakı əlaqə kəsilməkdədir. Beləliklə, İran, Türkiyənin Orta Asiya və Qafqazdakı nüfuzunu aşağı salmaq üçün Qarabağ münaqişəsinin həll edilməməsini tərəfdarıdır. Bu səbəbdən, Tehrandan Azərbaycanı dəstəkləyən açıqlamalar olsa da, İranın İslam qardaşlığı ifadəsi söz olaraq qalır və Tehranın söylədikləri ilə hərəkətləri üst-üstə düşmür. Beləliklə, İrandakı bir çox gənc Cənubi Azərbaycan türkü Ermənistana etiraz etdiklərinə görə həbs olundu. Bunun özü də Tehranın Türk kimliyinin artmasından narahat olduğunu göstərir. İrandan dəstək bəyanatları əsasən İranda yaşayan türklərin narahatlığını minimuma endirmək məqsədi daşıyır.
İranın hazırki mövqeyində dəyişiklik müşahidə olunur. Bunun səbəbini necə izah edərdiniz?
- İranın mövqeyində ciddi bir dəyişiklik yoxdur. Çünki söz və əməl arasında uyğunsuzluq var. Tehran, İslam qardaşlığı arqument gətirərək bəyanatlar səviyyəsində istifadə edərək, öz ölkəsində yaşayan Azərbaycan türklərinin reaksiyasını cilovlamağı hədəfləyir. Əslində İranın ali dini lideri Ayətullah Əli Xameneinin Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil və Zəncan vilayətlərindəki nümayəndələri tərəfindən Azərbaycanı dəstəkləyən açıqlamaları bundan qaynaqlanır. Bununla birlikdə, eyni dövrdə İran İslami İrşad Nazirliyinin nəzarəti altına dərc olunan İran qəzetlərində Türkiyə-Azərbaycan-İsrail ittifaqı barədə xəbərlər sionizmdə tənqidlər olunaraq dolayısıyla Ermənistanın dəstəklənməsi fikri üstü örtülü şəkildə İran cəmiyyətinə ötürülməkdədir.
Gülnar Səlimova
