İran Xarici İşlər naziri Cavad Zərifin Türkiyə Prezidenti Ərdoğanın Bakıdakı qələbə paradında Laçınla bağlı söylədiyi şerə etirazı ilə yaranmış kiçik diplomatik qalmaqal həll edilsə də diqqət çəkdi. Məsələ ilə bağlı Eurasia Diary TÜRPAV-ın beynəlxalq münasibətlər üzrə eksperti Doğacan Başarandan müsahibə alıb.
C. Zərif yazdığı tvitdə Araz çayından şimalda olan torpaqların "ana vətən İran"-dan zorla ayrıldığını bildirib. Məlumdur ki, Azərbaycan 1828-ci ildə Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə Rusiya və İran arasında bölünmüşdü. (Şimali və Cənubi Azərbaycanda farslar deyil, Azərbaycan türkləri yaşayır). Rəsmi Tehranın bu açıqlaması nə məqsəd daşıyır və ya hansı mesajı verir?
- İran Dağlıq Qarabağdakı ərazilərin azad edilməsi əməliyyatı zamanı ilk mərhələdə Ermənistanı dəstəkləmişdi. Lakin Cənubi Azərbaycan türklərinin reaksiyalarından sonra İranın Azərbaycanı dəstəkləyən açıqlamalar verdiyini xatırlamaq lazımdır. Həmçinin, Tehran Dağlıq Qarabağı Əhl-i Beyt torpağı kimi müəyyən edib. Bu məsələ Azərbaycana dəstək bəyanatında yer alsa da, eyni zamanda İranın bu coğrafiya ilə bağlı başqa xəyallar qurduğuna işarə edirdi. Əslində, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Bakıda keçirilən qələbə paradında oxuduğu Laçına vurğu edən şeirin İranda yaratdığı reaksiya Tehranın Dağlıq Qarabağ probleminin Azərbaycanın lehinə həllindən duyduğu narahatlığı bir daha ortaya qoydu. Çünki İran Ərdoğanın şeirində başqa bir niyyət axtararaq şişirdilmiş reaksiya göstərdi və böhrana səbəb olaraq Bakıdakı zəfər mərasiminə kölgə salmağa çalışdı. Nəhayət, Araz çayının şimalındakı torpaqların 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində "ana vətən İran"-dan ayrıldığı ifadəsi, Tehranın gerçəklikdən nə qədər uzaq olduğunu göstərmiş oldu. Həqiqətdə isə, İran Xarici İşlər naziri, Prezident Ərdoğanın fikirlərini təhrif edərək İranın ərazi bütövlüyünə hörmətsizlik etməkdə günahlandıraraq, Şimali Azərbaycanın "ana vətən İran"-dan ayrıldığını iddia edərək müstəqil Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörmətsizlik etdi.
İran üçün bu mövzunun bu qədər həssas olmasının səbəbi nədir? Şimali Azərbaycan kimi Cənubi Azərbaycanın da müstəqillik qazanması hansı halda mümkündür?
- İranın reaksiyası ölkənin demoqrafik baxımdan etnik quruluşunun mürəkkəbliyindən qaynaqlanır. Çox sayda etnik qrupların arasında Cənubi Azərbaycan türkləri ölkədəki ən vacib qrup kimi diqqət çəkirlər. Buna görə Cənubi Azərbaycanda inkişaf edə biləcək millətçi hərəkatlar İranın qorxulu yuxusu olar. Bundan əlavə, İrana qarşı sanksiyalar tətbiq edilərkən, ölkədə yoxsulluq artarkən, korrupsiya və bir çox başqa problemlər yaşanarkən səssiz qalan Cənubi Azərbaycan türkləri, Tehran rəhbərliyini Dağlıq Qarabağla bağlı tənqid etməkdən çəkinmirdilər və Türk kimliyinə üstünlük verdikləri müşahidə edilirdi. Bu mənada Azərbaycanın qələbəsi Azərbaycan hüdudlarından kənarda İranda da əks-səda doğurdu və türk kimliyinin möhkəmlənməsində mühüm rol oynadı. Bu səbəbdən Cənubi Azərbaycanı zəif yeri kimi görən İran, şişirdilmiş reaksiyalar verərək bölgədə inkişaf edə biləcək millətçi-istiqlal hərəkatlarını cilovlamağa çalışır. Ancaq indiki konyunkturada Cənubi Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsi müzakirə mövzusu deyil. Cənubi Azərbaycan türklərindən bəziləri şiə kimliyi səbəbilə rejimə mənsub olduqlarını hiss edir, bəziləri ölkənin İranın ərazi bütövlüyü çərçivəsində demokratikləşməli olduğu fikrini müdafiə edir, bəziləri öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu gündəmə gətirir və ayrılma yolu ilə ya da "Bütöv Azərbaycan" yaradılması yolu ilə müstəqil dövlət qurmaq və ya Azərbaycana birləşmək kimi fikirləri müdafiə edir. Bu səbəbdən Cənubi Azərbaycan türklərinin tələblərinin eynicinsli olmadığını söyləmək olar. Bununla yanaşı, bütün İran türklüyü, xüsusilə də dil və mədəniyyət kimi vacib mövzulardakı iddialarında həmfikirdirlər. Bu mənzərə Cənubi Azərbaycanın müstəqil bir dövlət olması üçün konyunkturanın mövcud olmadığını göstərir. Eyni zamanda, bölgədəki Türk kimliyinin oyanması və Cənubi Azərbaycan türklərinin potensialı İranı narahat edir və Tehranın gerçəklikdən uzaq reaksiyaları da bu narahatlıqdan qaynaqlanır.
İran Qarabağ münaqişəsinin həllini necə görmək istəyirdi?
- İran ziddiyyətli olaraq, əvvəl Dağlıq Qarabağdakı işğala son qoyulmasını istədiyini bildirsə də, faktiki olaraq Ermənistanı və işğalın davam etməsini dəstəklədi. Bunun bir neçə səbəbi var idi. Birincisi, İran güclü və müstəqil bir Azərbaycanın Cənubdakı türklərə həm türk kimliyi, həm də dünyəvi quruluş baxımından nümunə olacağından narahat idi. İkincisi, İran işğal səbəbindən Türk Dünyası arasında əlaqənin qopduğunu düşünürdü. Üçüncüsü, İran Azərbaycanın İsrail ilə münasibətlərindən narahatdır. Bütün bu səbəblərdən dolayı işğalın davamlı olması Tehran rəhbərliyi üçün ən məqbul variant kimi qəbul edildi. Bu səbəbdən İran müharibə dövründə Ermənistana göndərilən yardımların öz torpaqları vasitəsilə ötürülməsinə göz yumdu. Lakin Azərbaycan Ordusu ədalətli qələbə qazandı. Bu, açıq şəkildə bildirilməsə də, Tehranda narahatlığa səbəb oldu. Əslində sözügedən narahatlıq, Ərdoğanı tənqid etməklə Bakıda keçirilən qələbə paradına kölgə salmaq cəhdində açıq şəkildə görüldü. Bundan əlavə, İran Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar şöbəsinin müdiri Hosseini, "Qarabağ müharibəsində Ermənistanı tam dəstəkləməli idik" deyərək İranın məyusluğunu qısa şəkildə ifadə etmişdir.
Münaqişənin həlli İran üçün hansı müsbət və mənfi nəticələri doğurdu?
- Azərbaycan Ordusunun Dağlıq Qarabağdakı qələbəsində İran üçün hər hansı bir qazanc olduğunu söyləmək mümkün deyil. Ancaq bu qələbədən sonra İran üçün parçalanma riskini də gətirə bilən türklüyün güclənməsi kimi bir vəziyyətlə qarşılaşıb. İndiki vəziyyətdə güclü Azərbaycanın həm türk kimliyinə görə İran türklərinə, həm də dünyəvi quruluşuna görə bütün iranlılara nümunə ola biləcəyi anlaşılır. Bu, İrandakı quruluşuı narahat edir. Eyni zamanda Türkiyə-Azərbaycan dostluğu zəfər səbəbilə möhkəmlənmiş və Cənubi Qafqazda İranın nüfuzu zəifləmişdir.
Geosiyasi cəhətdən İranın Qafqazda təsir gücünü Rusiya və Türkiyənin xeyrinə itirməsi gələcək perspektivdə onun üçün nə vəd edir?
- Müharibə zamanı İran vasitəçilik etmək istədi və hansısa formada Cənubi Qafqazdakı proseslərin aparıcı aktorlarından biri olmaq istədi. Ancaq İranın bölgədə olması üçün ağlabatan bir səbəb yox idi. Əslində İran masadan kənarda qaldı. Hazırda Azərbaycanda sabitliyi qorumaq üçün Türkiyə əsgərləri burada yerləşdirilib. Bundan əlavə, Rusiya atəşkəsin bərpası səbəbindən bölgədə qoşunlarını yerləşdirib. Bu, Cənubi Qafqazda, Türkiyə və Rusiyanın böhranlar zamanı mühüm rol oynadıqlarını göstərir. Başqa sözlə, bu prosesdə bölgədə nüfuzu artan aktorlar Ankara və Moskvadır. Digər tərəfdən, Tehran bura daxil deyil. Bu o deməkdir ki, İran Qafqazda gücünü, səmərəliliyini və nüfuzunu ciddi şəkildə itirdi.
Müsahibəni aldı və tərcümə etdi: Gülnar Səlimova