Məlum olduğu kimi, 25-26 mart tarixində Avropa İttifaqının (Aİ) videokonfrans şəklində keçirilən fövqəladə zirvə toplantısının yekun bəyannaməsi yayımlanıb. Bəyannamədə Türkiyə ilə bağlı bir sıra mühüm məsələlər yer alıb.
Qeyd edək ki, üç hissədən ibarət olan zirvənin yekun bəyannaməsi toplam 20 maddədən ibarətdir. Bunların ilk 8 maddəsində Aİ-nın daxili problemləri haqda bir sıra məsələlərin nəticələri yer alır. Digər 11 maddədə Şərqi Ağ dəniz məsələsi çərçivəsində Türkiyə ilə Aİ münasibətləri, son 20-ci maddədə isə Rusiya məsələsi dayanır.
Bundan əlavə, bəyannamənin birinci hissəsində Covid-19 ilə mübarizə və vaksinasiya fəaliyyətlərində koordinasiyanın gücləndirilməsi də geniş yer alıb.
Toplantı barədə Eurasia Diary-yə müsahibə verən professor İrfan Kaya Ülgər qeyd edib ki, toplantının nəticəsi olaraq Komissiya üzvlərinə bir sıra məsələlərdə səlahiyyətlər verilib. Bunların arasında rəqəmsal sertifikatların tətbiqi, insanların səyahəti və dərman preparatlarının dövriyyəsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər yer alır. Onun sözlərinə görə, digər maddələrdə əsas diqqət Aİ-nin rəqabət qabiliyyətinin qorunması və gücləndirilməsinə yönəldilib. Eyni zamanda, təhsil və texnologiya sahəsində rəqəmsal fəaliyyətlərin tətbiqi də ön planda yer alıb.
- Türkiyə ilə Aİ arasında yaxın gələcəkdə hansı sahədə iş birliyi baş tuta bilər? Nəhayət, Türkiyəyə qarşı sanksiyalara son qoyulacaqmı?
- Zirvə toplantısının bəyannaməsindən belə qənaətə gəlmək olar ki, Aİ Türkiyə münasibətlərinin başında əsasən Gömrük İttifaqının şərtlərinə əməl etmək dayanır.
Bəyannamənin digər bir şərti olaraq, Komissiya üzvlərinin ictimaiyyətin sağlamlığı, iqlim problemləri, terrora qarşı mübarizə, regionda çəkişmələr və s. bu kimi məsələlərin dialoqla həlli sahəsində səlahiyyətləndirilməsidir. Qeyd olunan bu şərtlərə Türkiyənin əməl edəcəyi təqdirdə qarşılıqlı münasibətdən söz gedə biləcəyi qeyd olunur. Avropa Şurası sədri Şarl Mişelin qeyd etdiyi kimi, blokun "Türkiyə ilə əlaqələri mərhələli, şərtli və geri döndürüləcək" şəkildə davam edə bilər. Başqa sözlə desək, Türkiyənin Aİ-yə tam üzv olması məsələsi xaricində, digər problemlərin Türkiyənin xeyrinə həlli onun əvvəlki zirvə toplantılarında irəli sürülən qaydalara əməl etməsinə bağlıdır.
Sanksiyalara gəldikdə, bəyannamədə Türkiyənin beynəlxalq hüquq çərçivəsindən kənar heç bir əməliyyatlarda birtərəfli iştirak etməməsi bildirilir. Əks təqdirdə, Aİ üzvü olan dövlətlərin ittifaqın mənafeyinə uyğun olaraq, eləcə də təhlükəsizlik məqsədi kimi əks addımlar atacağı xəbərdarlıq olunur. Burada konkret olaraq hər hansı bir sanksiyadan söz getməsə də, nəticə olaraq Türkiyəyə qarşı təhdidedici ifadələr yenə də öz əksini tapıb. Bir sözlə, Aİ sözü birbaşa deməkdən çəkinir, lakin sanksiya missiyasında hər zaman qətiyyətli olduğunu bir daha bəyan edir.
- Türkiyədə məskunlaşan suriyalı qaçqınların bundan sonrakı aqibəti ilə bağlı hansı razılaşmalar əldə edilib?
- Bildiyiniz kimi, “Ərəb baharı”ndan sonra Avropaya köç geniş vüsət almağa başladı. Bu da Avropanın artan axına qarşı bir sıra tədbirlər görməsini sürətləndirdi. Bunlardan biri 2015-ci ilin oktyabr ayında, digəri 2016-cı ilin noyabr ayında qaçqınların yerləşdirilməsi və təminatı ilə bağlı Türkiyə ilə imzaladığı razılaşmadır. Həmin razılaşmaya görə, Avropa İttifaqı qaçqınlar üçün 6 milyard avro həcmində maliyyə dəstəyi ayırmışdı. Lakin müqavilənin müddəti 2020-ci ildə bitdi üçün müqaviləyə yenidən baxılmalı oldu.
Qeyd edək ki, toplantıda Avropa Komissiyasının açıqlamasına görə, son əldə edilən razılaşma əsasında 2021-ci ildə qaçqınlar üçün 485 milyon avro vəsait ayrılıb. Bu da zirvə toplantısından öncə Türkiyə ilə aparılan danışıqlarda, eləcə də Türkiyənin Avropa tərəfi ilə qaçqınlar haqda yeni razılaşması əsasında irəli sürdüyü tələb nəticəsində mümkün olub. Bundan əlavə, bəyannamənin 13-cü maddəsinə əsasən Türkiyə 4 milyon suriyalı qaçqınla yanaşı Livan və İordaniyadan gələn köçkünlərə də ev sahibliyi etməsi bildirilib. Bəyannamənin 14-cü maddəsində isə Türkiyədəki qaçqınların yerlərini tərk edərək Avropanın ayrı yerlərinə qanunsuz immiqrasiya etmələrinin qarşısını almaq üçün yeni viza embarqosu tətbiq edilib.
- Türkiyənin Aİ-yə tam üzv olması barədə müzakirələr nə zaman baş tutacaq?
- 3 oktyabr 2005-ci ildən bəri, Türkiyənin tam üzvlüyü barədə müzakirələr aparmaq üçün AB ilə danışıqlar aparan ölkələrin statusu olsa da, zirvədəki son bəyannamədə tam açıqlama verilməyib. Başqa sözlə, yeni bir müzakirə mövzusunun açılması iyun ayında keçiriləcək görüşə buraxılıb.
Yekun hesabatda, Aİ-nin Türkiyənin ölkədəki siyasi partiya və media qurumlarının hüquq və azadlıqlarının qorunması məsələsinə də yer verilir. Bütün bu məsələlər Türkiyə-Aİ tərəfdaşlığının ayrılmaz bir hissəsi olduğu da xatırladılıb. Aİ bəyannamədəki maddələrə əsasən Türkiyədən Liviya, Suriya və Qafqazda barışa dəstək verməsi tələb olaraq irəli sürülüb. Bu da onu göstərir ki, açıq dillə ifadə edilməsə də, həqiqətdə Aİ Türkiyənin adı keçən bölgələrdə artan nüfuzundan bərk narahatdır.
Zirvənin yekun bəyanatının son maddəsini rəhbər tutaraq, Rusiyaya qarşı sanksiyalar məsələsi də müzakirə edilib. Lakin bu mövzuda hərtərəfli danışıqların iyun ayında aparılacağı bildirilib.
- Aİ-nin Türkiyə ilə münasibətlərdə bəzi məsələlərə tərəddüdlə yanaşmasının əsas səbəbi nədir?
- Birbaşa olmasa da, üstüörtülü sanksiya təhdidləri çərçivəsində keçən zirvə toplantısında səsləndirilən bəyannamədən görmək olur ki, Aİ ilə Türkiyə arasında münasibətlərin nəticələri qarşıdakı aylarda əməkdaşlığın gedişatında özünü göstərəcək. Hal hazırda Aİ-nin Türkiyə ilə münasibətləri davam etdirmək sahəsində tutduğu mövqe güvən çatışmamazlığı problemi yaşayır. Hətta Türkiyənin Avropa İttifaqına tam üzv olmaq məsələsində ittifaqa üzvü olan ölkələr arasında ortaq razılaşma yoxdur və əsas məsələ də bundan qaynaqlanır.
