İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanla Ermənistan arasında kommunikasiyaların açılması məsələsi ortaya çıxandan sonra rəsmi Yerevan Türkiyə ilə də münasibətlərin bərpasına maraq göstərir. Artıq Ermənistanın dövlət telekanallarında səslənməyə başlayan bu fikirlər erməni kütlələri arasında da müsbət qarşılanmağa başlayıb. Buna misal olaraq ötən gün Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryanın yerli “İctimai Televiziya”ya müsahibəsində “Ermənistan Türkiyəyə yanaşmasına düzəlişlər edib, tənzimləməlidir,” deyə ifadə işlətməsini göstərmək olar. Öz növbəsində Baş nazir Nikol Paşinyanın Armavir bölgəsində çıxışı zamanı “uzunmüddətli proqramımız müharibə deyil, sülh olmalıdır” deməsi də incə mətləblərdən xəbər verir.
Ermənistanın Türkiyəni düşmən olaraq görməsi ölkədəki separatçı təsir qüvvələrinin və revanşist, ruspərəst müxalifətin bilavasitə rolu ilə bağlıdır. Əslində, Dağlıq Qarabağın işğalı səbəbindən sərhədlərini açmamasını çıxsaq, Türkiyə son dövrlərdə Ermənistanla hər hansı ciddi problem yaşamayıb. Sərhədlərin bağlanması isə məlum olduğu kimi Ermənistanın siyasətinin nəticəsi olub. Hazırda isə buna heç bir əsas qalmayıb. Sərhədlərin, kommunikasiyaların açılmasında maraqlı olan Ermənistanın nə Azərbaycan, nə də Türkiyə ilə münasibətlərdən qaçmasına bir lüzum yoxdur.
Qriqoryanın fikirlərinə aydınlıq gətirmək üçün politoloq Şahin Cəfərli Eurasia Diary-yə müsahibə verib.
- Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryan yerli “İctimai Televiziya”ya müsahibəsində “Türkiyə artıq Ermənistan üçün düşmən dövlət deyil" sualına cavab olaraq, “Türkiyə ilə münasibətlərdə yanaşmalarımızda müəyyən düzəlişlər edilməlidir və biz bu istiqamətdə işləyirik,” deyə cavab verib. Ermənistanın bu cür yanaşması hansı anlama gələ bilər?
- Əlbəttə ki, Ermənistan hökumətinin bu mövqeyi ötən il baş verən 44 günlük müharibədən sonra yaranmış yeni geosiyasi reallıqlarla əlaqədardır. Biz bilirik ki, istər 10 noyabr bəyanatında, istər 2021-ci il 11 yanvar tarixli Moskva razılaşmasında bölgədəki kommunikasiyalar və nəqliyyat əlaqələrinin açılması və bərpası nəzərdə tutulur. Söhbət əsasən də Azərbaycan və Ermənistan arasında mövcud olmuş bütün bu kommunikasiyaların bərpasından gedir. Əgər Ermənistan müharibə apardığı, çox yaxın keçmişə qədər düşmənçilik münasibətində olduğu Azərbaycanla əlaqələrini bərpa edirsə, o zaman niyə Türkiyə ilə razılığa gəlməsin? Bu təbii prosesdir və bu məsələdə Azərbaycanla yanaşı Türkiyə də maraqlıdır.
Bilirsiniz ki, ötən aylarda altı ölkənin iştirakı ilə regional əməkdaşlıq formatının qurulması barədə Türkiyə tərəfindən bir təşəbbüs irəli sürülmüşdü. Azərbaycan da bunu dəstəkləyir. Hazırda müşahidələrimiz də onu göstərir ki, Ermənistanın indiki hökuməti də bu sahədə maraqlıdır. Təkcə Qriqoryan yox, ondan əvvəl Paşinyan hökumətinin bəzi üzvləri, onun partiyasının bəzi deputatları da Türkiyə ilə əlaqələrin qurulması yönündə bəzi fikirlər irəli sürmüşdülər.
Ümumiyyətlə, Paşinyan qərbyönlü siyasətçi olduğu üçün Ermənistanın da Qərbə açılmasına təşəbbüs göstərir. Təbii ki, yaxın günlərdə Ermənistanın Rusiya ilə bağlarının qırılması gözlənilmir. Çünki Ermənistan son 30 ildə Paşinyandan öncəki rəhbərlərin siyasəti nəticəsində Rusiya ilə sıx bağlı olub və ona görə də Rusiya Ermənistanın iqtisadiyyatını tam nəzarətinə götürüb. Buna baxmayaraq, Paşinyanın niyyəti budur ki, Ermənistanı tədricən dünyaya açsın və bunun da əsas yolu iki xətt üzərindən keçir: Bunlardan biri Gürcüstan vasitəsilə Qara dənizə çıxış, digəri isə Türkiyə üzərindən qərb dünyasına inteqrasiya.
- Ümumiyyətlə ağır müharibədən sonra Ermənistan cəmiyyətinin buna münasibəti necə olacaq? Bunun həyata keçməsi nə dərəcədə mümkündür?
- Ermənistan cəmiyyətində Türkiyə ilə münasibətlərin bərpasına qarşı çıxan qüvvələr var. İlk növbədə, mən ötən müddətdə Paşinyan əleyhinə kütləvi aksiyalar çağıran və onun istefasını tələb edən radikal, şovinist müxalifəti nəzərdə tuturam. Bu qüvvələr əlbəttə ki, Rusiyaya bağlıdır və Türkiyənin Ermənistan daxilində təsirinin artmasından narahatdırlar və sözsüz ki, onlar hətta buna qarşı çıxacaqlar.
Düşünürəm ki, erməni kütlələri arasında buna qarşı çıxan olmayacaq. Ötən müddət həmin o revanşist müxalif qüvvələrin cəmiyyətdən dəstək almaması və Paşinyanın hələ də ən yüksək reytinqə malik siyasətçi olaraq qalması, Ermənistan cəmiyyətindəki yüksək əhval-ruhiyyə haqda fikir yürütməyə əsas verir. Mən xüsusən müharibədən sonra Ermənistan toplumunda bir ayılma olduğunu düşünürəm. Ermənilər artıq anlayırlar ki, bu regionda Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibət qurmadan ölkənin inkişafı mümkün deyil.
Onu da qeyd etmək istərdim ki, hazirda Türkiyədə 70 mindən çox erməni əmək miqrantı çalışır. Bu da onu göstərir ki, Ermənistan cəmiyyətində Türkiyəyə qarşı kəskin nifrət yoxdur və yaxud da, bu cür insanlar azlıq təşkil edir.
- Armen Qriqoryan həmçinin Türkiyəyə təhlükəsiz müttəfiq kimi baxmağın mümkün olmadığını vurğulayıb. Lakin o, Türkiyəni Ermənistan üçün müəyyən əngəllərin aradan götürülməsində güclü vasitə kimi görür. Sizcə bu Ermənistan üçün hansı əsas imkanları yarada bilər?
- Ermənistan Türkiyə münasibətlərinin bərpası və inkişafı tədricən Ermənistanın təhlükəsizlik dəyərləndirmələrinə, yəni Ermənistanın Milli Təhlükəsizlik Strategiyasına, hərbi doktrinasına dəyişiklik edilməsinə də gətirib çıxara bilər.
Bu gün Ermənistan Azərbaycanla yanaşı, Türkiyəni də əsas təhdid kimi görür. Rusiya qoşunlarının Ermənistanda dislokasiya olunmasının əsas səbəblərindən biri də, onları məhz Türkiyə tərəfindən gələn təhlükədən qorumaqdır. Lakin qeyd etdiyim kimi, Türkiyə ilə münasibətlər qurularsa və tədricən inkişaf etdirilərsə Ermənistan təbii ki, öz təhlükəsizlik strategiyasına da dəyişiklik edəcək. Ən əsası odur ki, Ermənistan tərəfi Türkiyə tərəfindən ona qarşı hər hansı bir təhlükənin olmadığına əmin olduqdan sonra, Rusiyanın ölkədə əhəmiyyəti də getdikcə azalacaq. Nəticədə Ermənistanın vazkeçilməz müttəfiqi olan Rusiyanın qoruyucu statusu getdikcə zəifləyəcək.
- Türkiyə bu təklifə razı olarsa, Qafqazda öz sözünü deməyə çalışan Rusiyanın buna münasibəti necə olacaq?
- Aydındır ki, Rusiya regionda öz mövqelərini qoruyub möhkəmləndirmək siyasəti yeridir. Müharibədən sonra Rusiya hərbi qüvvələrinin Qarabağa yeridilməsi elə bunun bariz nümunəsidir. Rusiya regional münasibətlərin qurulmasında maraqlı olsa da, onun nəzarətindən kənar olan Türkiyə-Ermənistan münasibətlərində heç də maraqlı deyil. Bu səbəbdən, düşünürəm ki, Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin bərpası elə də sadə və asan məsələ deyil. Düşünürəm ki, burada Türkiyə-Rusiya münasibətlərinin gedişindən də çox şey asılı olacaq. Əgər Türkiyə Qərbdən qopub Rusiya və Avrasiyaya inteqrasiya istiqamətində siyasət yeridərsə, o zaman Rusiya Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin yaranmasına normal yanaşa və mane olmaya bilər. Burada əlbəttə hakimiyyətdə dayanan qüvvədən də çox şey asılıdır. Təbii ki, Paşinyan gedərsə və onun yerinə revanşist qüvvələr gələrsə, o zaman Türkiyə ilə hər hansı bir ciddi yaxınlaşmadan söz gedə bilməz. Yaxınlaşma baş versə belə, bu yalnız Rusiyanın nəzarəti altında baş tuta bilər.