Orta Doğu Araşdırma Mərkəzinin rəhbəri Sədrəddin Soltan Amerikanın Səsinə müsahibəsində İranın yeni seçilmiş prezidenti İbrahim Rəisinin hakimiyyəti dövründə İranın Azərbaycanla və regionun digər ölkələri ilə münasibətlərində gözləntilər haqda danışıb.
- İranda mühafizəkarların namizədi İbrahim Rəisi bu ölkənin yeni prezidenti seçilib. İranda qurulacaq yeni hökumətin dövründə İran-Azərbaycan münasibətində hansı yenilikləri gözləmək olar?
- Fikrimcə, İran-Azərbaycan münasibətləri 44 günlük müharibədən sonra necə olubsa, bu istiqamətdə də davam edəcək. Məlum olduğu kimi İran hakimiyyəti Azərbaycanın torpaqları işğal altında olanda, 44 günlük müharibə dövründə Azərbaycana münasibətdə heç də xoş qonşuluq münasibəti göstərmədi. Ona görə müharibədən sonra regionda vəziyyət dəyişib. 3+3 (İran, Türkiyə, Rusiya+Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan) formatında əməkdaşlıq məsələsi var. İran da bu formatda həm qazanmaq istəyir, həm də regional təhlükəsizlikdə iştirak etmək istəyir. Odur ki, İbrahim Rəisi də İran xarici siyasi kursunun başında dayanan əsas icraçılardan biri kimi, hökumət başçısı kimi bu kursu davam etdirəcək. Yəni, Azərbaycanla İran arasında münasibətlər əməkdaşlıq istiqamətində davam edəcək.
- İranın yeni prezidentinə qarşı ABŞ tərəfindən sanksiya tətbiq edilib. Həm İrana, həm də onun yeni prezidentinə qarşı sərt sanksiya şəraitində Azərbaycan bu qonşu ölkə ilə ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlığını necə davam etdirə bilər? Birgə layihələrin taleyi necə olacaq?
- Praktikada bu var. İranın keçmiş prezidenti Mahmud Əhmədinejada, Haşimi Rəfsəncaniyə də vaxtı ilə sanksiyalar tətbiq olunub. Mahmud Əhmədinejad ABŞ-ın İrandakı səfirliyinin əməkdaşlarının girov saxlanılması əməliyyatında iştirak edib. Ona görə, Mahmud Əhmədinejada, Rəfsəncaniyə və başqa İran rəsmilərinə qarşı sanksiyaların tətbiq olunması təcrübəsi var. Odur ki, İbrahim Rəisiyə də tətbiq olunan sanksiyalar dövründə İran-Azərbaycan münasibətləri ondan əvvəlkilərin dövründə olduğu kimi olacaq. Rəfsəncaniyə, Əhmədinejada sanksiyalar dövründə münasibət necə olmuşdursa, indi də elə olacaq. Amma Azərbaycanın İranla iqtisadi, çoxtərəfli əməkdaşlığını prezident müəyyən etmir. Bunu İran dövləti edir. İran ana yasasının 113-cü maddəsinə görə prezident ölkənin ikinci şəxsidir. İranın birinci şəxsi, ali rəhbəri Seyid Əli Xameneyidir. Yəni, bütün daxili və xarici siyasətə, ölkədə a-dan z-yə qədər bütün məsələlərə fərmanı, xeyir-duanı, sərəncamı Seyid Əli Xameneyi verir. İbrahim Rəisi isə icraçıdır. İcra strukturunun başında dayanır. Yəni, hökumətin başçısıdır. O yalnız və yalnız Xameneyinin təsdiq etdiyi sənədlərin icrası ilə məşğuldur. İbrahim Rəisiyə sanksiya tətbiq edildiyinə görə Azərbaycana səfərində problem yarana bilər. Amma sərəncamları Xameneyi imzaladığından İran Azərbaycanla münasibətlərini davam etdirəcək. Amma bir şərt daxilində olacaq. Bu sanksiyalar BMT tərəfindən təsdiqlənərsə, beynəlxalq ictimaiyyət sanksiyaları dəstəkləyərsə, təbii ki, Azərbaycan da beynəlxalq hüquq normalarına əsasən İrana qarşı sanksiyalarda iştirak edəcək.
- Beynəlxalq insan haqları təşkilatları və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının xüsusi məruzəçiləri tərəfindən insan hüquqlarına qarşı olan şəxs kimi tanınan İbrahim Rəisinin İranda yaşayan azərbaycanlılara münasibəti necə olub? Bu kontekstdə Azərbaycan İranda yaşayan azərbaycanlıların fundamental hüquqlarının qorunması üçün nə etməlidir?
- İbrahim Rəisi hüquq sahəsində fəaliyyət göstərib. Prokuror, məhkəmə sədri olub. Bir də inqilabdan bir müddət sonra, inqilab dövründə xüsusi komitədə olub. Xüsusi komitə İranda məhkəməsiz, istintaqsız insanları edam edirdi və cəzalandırırdı. İbrahim Rəisi haqqında deyilən məlumatlardan biri budur ki, o, 3 min nəfərin edamına hökm çıxarıb. Qeyri-rəsmi məlumatlara görə, 30-40 min insanın edamı ilə bağlı hökm verib. İbrahim Rəisi Güney Azərbaycanın Həmədan şəhərində, Kərəc şəhərində prokuror olub. Bu səbəbdən İbrahim Rəisinin Güney Azərbaycan türklərinin milli haqlarının təmin olunması istiqamətində fəaliyyət göstərən İran azərbaycanlıları fəallarının təzyiqə məruz qalmasında, cəzalandırılmasında da rolu olub. Onun Güney Azərbaycan ilə bağlı yeganə müsbət çıxışı seçkiqabağı kampaniya zamanı olub. Urmiyə gölünün qurumasının qarşısının alınması ilə bağlı çıxış edib. Bildirib ki, bu gölün qurumasının qarşısı alınmalıdır, bunun üçün vəsait ayrılmalıdır. Bundan başqa, İbrahim Rəisinin Güney Azərbaycan insanları haqqında, onların milli haqlarının təmin olunması, mədəni hüquqlarının qorunması ilə bağlı heç bir fikri, bəyanatı, çıxışı olmayıb.
- İranın yeni prezidenti ölkənin daxilində korrupsiyaya qarşı sərt mübarizə aparılacağını bəyan edib. Bu mənada İranın daxilində yeni kütləvi həbslər gözləmək olarmı?
- Korrupsiyaya qarşı mübarizə İranda hakimiyyət üçün əlavə təzyiq aparatı olacaq. Bu vaxta qədər İranda hansı vasitələrdən istifadə edirdilər? Amerikanın casusu, İsrailin casusu, ingilisin casusu, pantürkist, Türkiyəsevər və sairə. İndi isə yeni bir repressiya aləti kimi korrupsiyaya qarşı mübarizədən istifadə edəcəklər. Bu, guya yeni hökumətin görəcəyi bir işdir. Korrupsiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün birinci növbədə korrupsiyanın olmaması üçün şərait olmalıdır. Yəni, ölkədə islahatlar yoxdursa, ölkədə vətəndaşların adi insan haqları gün-gündən tapdanırsa, vətəndaşlar aldığı maaşla, məvaciblə ailəsini dolandıra bilmirsə, insanların ailəsinin haqqı tapdanırsa, güc yolu ilə, təzyiq yolu ilə hicab qaydaları tətbiq olunursa və sair məsələlər varsa mütləq korrupsiya da olacaq. Çünki bu tip yasaqlardan uzaqlaşmaq üçün mütləq və mütləq rüşvət və korrupsiya elementi rol oynayır. Odur ki, korrupsiya, yeni hökumət üçün, İran hakimiyyəti üçün təzyiq vasitəsi olacaq. Repressiyalar bundan sonra daha da güclənəcək.
- İranda qurulacaq yeni hökumətin region dövlətləri ilə, o cümlədən İsrail, Rusiya, İraq, Suriya, Türkiyə, həmçinin Qafqaz ölkələri ilə münasibətlərində hansı dəyişiklikləri müşahidə etmək mümkün olacaq?
- İsraillə münasibətdə elə bir dəyişikliyin olacağı gözlənilmir. Burada söhbət Rəisinin quracağı hökumətdən getmir. Burada söhbət bütövlükdə İran hakimiyyətindən gedir. Çünki teokratik İran rejiminin fundamental şüarı var, “İsrailə ölüm!” Əgər, “İsrailə ölüm!” şüarı varsa, deməli onunla hər hansı əməkdaşlığın qurulması da mümkün deyil. İkinci bir tərəfdən, İran Fələstinlə bağlı siyasətini dəyişməlidir. Dəyişəcəkmi? Xeyr. İran Livanla bağlı siyasətini dəyişməlidir. Yəni, Hizbullaha yardımdan imtina etməlidir. Edəcəkmi? Xeyr. İran Suriya ilə bağlı siyasətini dəyişməlidir. Dəyişəcəkmi? Çətin. İran İraqla bağlı siyasətini dəyişməlidir. Dəyişəcəkmi? Xeyr. Odur ki, İranın İsraillə bağlı, Türkiyə ilə bağlı siyasətinin yumşalacağı, dəyişəcəyi gözlənilmir. İranın bundan sonra əməkdaşlığı Rusiya və Çinlə daha da güclənəcək. Çünki mövcud İran hakimiyyətinin qalmasında, ömrünü uzatmasında Rusiya və Çin amili əsasdır. Bir neçə ay qabaq İranla- Çin arasında uzunmüddətli müqavilənin imzalanması da bunu göstərir. O ki qaldı Azərbaycanla bağlı siyasətinə, region dövlətləri ilə bağlı siyasətinə, İranın regional əməkdaşlıqdan başqa çıxış yolu yoxdur. İranın region ölkələri ilə əməkdaşlıq etməsi onun həyatı üçün vacib şərtdir. Region ölkələri ilə əməkdaşlıq həm də regionun təhlükəsizlik məsələsidir. İran üçün təhlükəsizlik, iqtisadi əlaqələr vacibdir. Əks halda, İran hakimiyyətinin onsuz da ağır olan vəziyyəti daha da ağırlaşa bilər.
