Əvvəlcə məlumat verək ki, 1918-ci ildə Ermənistan dövləti yarananda Xoyski hökuməti onlara paytaxt kimi İrəvanı yox, Gümrünü verəcəkdi. Sadəcə olaraq Gümrü şəhəri həmin vaxt Osmanlının idarəsində olduğu üçün ADR Gümrünü ermənilərə verməli oldu.
EDNews.net xəbər verir ki, Batum müqaviləsində Azərbaycan bu güzəştə getməsəydi daşnakların Zəngəzur, Naxçıvan və Qarabağ istilalarının qarşısını almaq mümkün olmayacaqdı, Azərbaycanın qərbi ilə şərqi arasında uçurum yaranacaqdı.
Yeri gəlmişkən, həmin sazişin ömrü – 99 illiyi 3 ildir ki, tamamlanıb. Yəni, Azərbaycan ermənilərə ötən əsrin əvvəllərində verdiyi 9 min kv.km (Zəngəzur Azərbaycanda olub) geri istəyə bilər. Ümumiyyətlə Azərbaycanın bütün əraziləri kimi, qərbi də strateji mühüm olduğundan müxtəlif işğallara məruz qalıb. Yoxsa 1804-cü ildə Çar Rusiyası Gümrünü işğal etməzdi. Ruslar Gümrüyə istehkam kimi yanaşır:
1. 1837-ci il Aleksandropol qalası inşa olunur. (Nikolayın arvadı I Aleksandranın şərəfinə)
2. Hazırda da Gümrüdə Rusiyanın hərbi bazası var
SSRİ qurulduqdan sonra 1924-cü ildə şəhərin adı dəyişdirilərək Leninakan qoyulub. Lakin Ermənistan müstəqillik əldə edən kimi şəhərin tarixi adını – Gümrünü bərpa ediblər.
Nədən ermənilər Gümrünün adını dəyişmədilər?
Elə erməni mənbələri də yazır ki, şəhərin qədim adı Kumayri (Kimmer) olub. Yaşayış məntəqəsi eyniadlı tayfanın adını daşıyıb və onlar əraziyə eradan əvvəl VII-VI əsrlərdə köçüblər. Xatırladaq ki, burada söhbət e.ə. VII əsrdə Qara dəniz sahillərindən Cənubi Qafqaqaza köçən kimmer-skif-sak türk tayfalarından biri olan kimmerlərdən gedir. Yəni, ermənilər Gümrünün türk mənşəli şəhər olduğunu danmırlar. Çünki erməni qaynaqlarında da e.ə. və eramızın sonrakı dövrlərində şəhərin fars, ərəb və türklərin nəzarətində olduğu yer alıb. Sadəcə, ermənilər bu Azərbaycan şəhərini də özününkiləşdirmək üçün Şuşa fəndindən intifadə ediblər:
Şuşa – “Şuşi”, Gümrü – “Gümri”
O ki qaldı ermənilərin Şörəyel mahalının Gümrü kəndinə (sonradan şəhərə çevrilir) köçünə:
⦁ 1830-cu ildə Türkiyənin Ərzurumundan ermənilər Gümrüyə köçürülür
⦁ 1842-ci ildə rus köçürtmələri ilə şəhərdə 10 mindən çox erməni məskunlaşdırılır.
Onu da qeyd edək ki, 1988-ci ildə insanları zəlzələdən qurtarmaq üçün Bakıdan həmin əraziyə uçan İl-76 təyyarəsi daşnaklar tərəfindən qəzaya uğradılır. 69 sərnişindən yalnız bir nəfər həyatda qalır (Babayev Fəxrəddin).
Sonda qeyd edək ki, Gümrü haqqında tarixçilərdən də münasibət alacaq və unudulan arxivləri vərəqləyəcəyik. Dəyişməz olaraq qalan isə odur ki, Gümrü türk şəhəridir və ermənilər də bu reallıqda orada yaşayır.
Gümrü Ermənistanda İrəvandan sonra ikinci ən böyük şəhər hesab olunur.