Ukrayna-İsrail politoloqu, Yaxın Şərq və Şərqi Avropa üzrə ekspert Denis Kislov “Caliber” analitik mərkəzinə müsahibəsində regionumuzda baş verən hadisələr və gedən proseslər haqda maraqlı fikirlər səsləndirib. Müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik.
- Denis, sizcə, Tehranın Bakıya qarşı aqressiv ritorikasının səbəbi nədir?
- Birincisi, bu məsələyə tək tərəfli baxıla bilməz. İnformasiya müharibəsi heç vaxt birtərəfli olmur. Digər tərəfdən, bu müharibədə Tehrandan hücum bu gün daha aqressiv görünür. Və bunun obyektiv səbəbləri var. Tehran, özünü idarə edə bilmədiyi və üstəlik, indi də regional bölgə siyasətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilmədiyi olduqca narahat bir vəziyyətə salındı. Başqa sözlə, İranın hərəkətləri 44 günlük müharibənin nəticəsi ilə bağlı reflekslərə əsaslanır. Burada başa düşmək vacibdir ki, Tehran üçün Bakının qələbəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ötən ilki müharibədən sonra Azərbaycan təkcə çox yüksək sağlam ambisiyalara malik bir dövlət deyil, həm də bölgədəki müəyyən hadisələrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən bir dövlətə çevrildi. Xüsusilə də, keçən il Qarabağ müharibəsi nəticəsində yaranan Bakı-Moskva-Ankara məntiqi üçbucağı kontekstində. Bu da Tehranı qıcıqlandırır.
Tarixən İran rəngarəng və müsbət ritorikasına baxmayaraq, zehni olaraq Azərbaycan və Ermənistan ərazilərini özününkü hesab edir. Aydındır ki, bu mövzunun İran tərəfindən açıqlanacağı ehtimalı azdır, ancaq özünü daha da parlaq şəkildə göstərəcəkdir. Liderlik iddiaları baxımından bölgədəki dominant bir rola sahib olduğunu nəzərə alsaq, İranın hakim elitasının orta radikallıqdan mühafizəkar radikallığa keçdiyini nəzərə alsaq, bu məsələ daha da ağırlaşacaq.
Bu kontekstdə, həm regional, həm də dünya miqyasında İslam dünyasının əsas oyunçularından biri olan Türkiyə faktorunu düşünmək olar. Bu gün 2 belə oyunçu var: İran və Türkiyə və onlar çox çətin rəqabət içərisindədirlər. İranla Azərbaycan arasında münasibətlərin kəskinləşməsinə İran və Türkiyə arasında İslam dünyasını inhisara almaq cəhdi mübarizəsi kontekstində baxmaq olar. Türkiyədə şərti olaraq dünyəvi İslamdır, İranda şiə məzhəbi hakimdir.
Bu kontekstdə Bakının son zamanlar bölgədə iqtisadi, siyasi, hərbi və strateji tərəfdaş olaraq Ankaranı seçməsi İran üçün əhəmiyyətli bir mövzuya çevrildi. İrəvan da öz növbəsində Tehran üçün eyni tərəfdaşa çevrilir, bütün göstəricilər bunu göstərir. Ən azından bununla bağlı birbaşa müraciətlər var. Bəlkə də yüksək səviyyəli və rəsmi sənədlər yoxdur, amma buna baxmayaraq hər şey buna doğru gedir. Ancaq burada yenə də Rusiyanın simasında müəyyən bir arbitr faktoru var. Və regional şahmat taxtasında Moskva, Tehran və Ankara arasındakı münasibətlərin eniş-yoxuşu həm də Bakı ilə əlaqəlidir.
Tehranın Bakı və Ankaranın liderliyini rədd etməsini tamamlayan növbəti məqam Azərbaycanla İsrail arasındakı münasibətlərdir. Bütün bunlar İran üçün müəyyən bir dissonans yaradır.
Başqa bir vacib məqam geosiyasi yolun dəyişməsidir. Və bu, yalnız Bakı, Ankara və Tehran, bir də Moskva arasındakı münasibətlərə deyil, hər bir oyunçunun bir hakim rolunda Moskvanı qazanmaq cəhdlərinə aiddir və bu da Qərb dünyası tərəfindən qəbul edilmir. Qərb yarımkürədən Tehrana açıq dəstək var. Bu Fransa, Almaniya, İsveçrədəki müəyyən maliyyə dairələri şəklində bir ittifaqdır. Ümumiyyətlə, bunlar Avropa İttifaqı ilə əlaqəli ölkələrdir. Düşünürəm ki, hamı Yaxın Şərqin kapitalının Qərbin siyasətində hansı rol oynadığını və İranda nüvə proqramının həyata keçirilməsi də daxil olmaqla hansı maraqlara malik olduğunu bilir. Və bu məsələlər də öz mənfi təsirlərini verir və bu da region ölkələrinə təsir edir.
- Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev son açıqlamalarının birində vurğuladı ki, 30 il ərzində Ermənistan İranla əlbir olaraq keçmiş işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindən Avropaya narkotik ticarəti həyata keçirmək üçün istifadə edib. Buna necə münasibət bildirərdiniz?
- Tehran və qismən SEPAH üçün narkotik ticarəti bu və ya digər dərəcədə gəlirli bir sahədir, lakin əsas vəsait axınından uzaqdır. SEPAH və ümumiyyətlə İran üçün narkotik ticarəti haqqında danışarkən, “ayaqların haradan böyüdüyünü” anlamaq lazımdır. Bu ittiham, 2017-ci ildə, daha sonra SEPAH-ı narkotik qaçaqmalçılığı və narkotik alverinin formalaşmasında günahlandıran Donald Trampın milli təhlükəsizlik müşavirinin bəyanatı ilə irəli sürüldü. Söhbət Əfqanıstandan narkotik qaçaqmalçılığından gedirdi.
Digər tərəfdən, CIA (MKİ-red.) və Pentaqonun əlləri ilə Əfqanıstanda logistika da daxil olmaqla bütün narkotik istehsalına nəzarət edən ABŞ idi. Buna görə də, SEPAH-dan bəhs edərkən, burada başqa kimlərin iştirak etdiyini anlamalıyıq. SEPAH əslində, ABŞ tərəfindən Əfqanıstandan qanunsuz narkotiklərin Avropa bazarlarına daxil olmasının əsas maneəçisi idi.
Yəni, adətən olduğu kimi, narkotik maddələr bəzi satıcılardan ələ keçirilərək dövlət nəzarətinə verildi, bəziləri utilizasiya üçün getdi, bəziləri isə yalnız öz maraqları nəzərə alınmaqla və öz kanalları vasitəsi ilə yenidən dövriyyəyə və satışa çıxarıldı. SEPAH Əfqanıstandan Cənubi Qafqaz vasitəsilə Ukraynaya gedən və sonra Şərqi Avropaya gedən narkotik ticarəti üçün bir növ "müdafiə" ilə məşğul idi.
Həqiqətən də, İran və SEPAH əldə etdikləri ümumi gəlirin 20-27 faizini narkotik ticarətindən toplayır. Bu gün bu, ümumiyyətlə Əfqanıstan və ya Pakistandan Mərkəzi Avropaya yönəldilmiş narkotik trafikidir və bu trafik Latın Amerikası ölkələri tərəfindən dəstəklənir. Ancaq yenə də bu, birmənalı və ya gəlirlərinin yeganə maddəsi deyil. Bu, Həmas, Hizbullah və digər yarımdövlət qruplarının saxlanması üçün vasitələrdən biridir.
- Sizcə, İranla qarşıdurma necə bitəcək? Düşmənçiliyə gələ bilərmi?
- Bu gün bu vəziyyətin bir növ düşmənçiliklə başa çatmasının ilkin şərtlərini görmürəm. Qarşıdurma böyük ehtimalla diplomatik müstəvidə artacaq. Bəzi sərhəd-logistika təmas nöqtələrində qarşıdurma mümkündür, amma başqa heç nə yoxdur. Hər hansı bir uzun sürən qarşıdurmanın hər zaman qısamüddətli hərbi əməliyyatların nəticəsi ola biləcəyini bilmək lazımdır. Ancaq vəziyyət davam edərsə bu mümkündür. Gərginlik uzun müddət davam edərsə sərhəd bölgələrində bir növ atışmaların baş vermə ehtimalı var. Xüsusilə belə bir vəziyyət Naxçıvanla sərhəddə ola bilər. Dəhliz İran və Ermənistanın nəzarətindən çıxsa, orada hərbi qarşıdurma baş verə bilər. Yəni, çox uzaq bir fərziyyədə bu mümkündür, amma bu gün real ön şərtlər yoxdur. Bu gün daxili elektoratını, əhalisini pompalamaq üçün istifadə olunan informasiya və diplomatik sahədə daha çox gərginlik var.
- İran sülh müqaviləsi imzalamaqda, sərhədləri müəyyənləşdirməkdə, kommunikasiyaların bərpasında Ermənistana təzyiq göstərə bilərmi?
- Birmənalı şəkildə Tehran bu məsələdə Ermənistana təzyiq edəcək. Bu baxımdan Ermənistana bu gün də təsir edir. Ancaq burada İranın vassalına xüsusi təsiri olan bir növ dəhşətli hegemon olduğunu birmənalı şəkildə nəzərdən keçirmək mümkün deyil. Lakin belə baxmaq olmaz ki, İran burada birmənalı hegemondur və öz vassalına hər cür təzyiq etmək imkanına malikdir. İrəvan üçün bu, Moskvadan fərqli olaraq söykənə biləcəyi bir yer ola bilər. Hamımız yaxşı başa düşürük ki, İrəvan üçün, ümumiyyətlə, Rusiya Federasiyasının mövcudluğu arzu olunandır. Və bu baxımdan İran da Ermənistan üçün çox önəmlidir.
Bundan başqa, Tehran da İrəvan kimi Rusiyanın mövcudluğunun onu xilas etməyəcəyini, əksinə, Bakının maraqlarına töhfə verəcəyini yaxşı bilir. Qorxularım var ki, yaxın illərdə Ermənistan mövcudluğunu itirə və ərazi olaraq regional dövlətlər arasında bölünə bilər.
