Bakıda fəaliyyət göstərən Fizika, riyaziyyat və informatika təmayüllü liseyin kimya müəllimi, texnika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Firudin Quliyev Mendeleyev cədvəlinin yeni tərtibatını hazırlayıb.
Eurasia Diary xəbər verir ki, F.Quliyev 1976-1981-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin kimya fakültəsində ali təhsil almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra 1981-2014-cü illərdə AMEA-nın Kimya İnstitutunda elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. 1984-1986-cı illərdə AMEA-da aspiranturada təhsilini davam etdirərək elmi iş üzərində işləmişdir. 1999-cu ildə “Dixlorhidrat-dimin efirlərinin alınma texnologiyasının işlənib hazırlanması” mövzusunda elmi işini müdafiə edərək kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almışdır. Firudin müəllim 18 elmi əsərin, 3 müəllif şəhadətnaməsinin və iki patentin müəllifidir. O, həm də nəzəri biliklərini gündəlik işində bacarıqla tətbiq edən təcrübəli pedaqoqdur. 1997-ci ildən Bakı şəhəri Fizika-riyaziyyat və informatika təmayüllü liseydə pedaqoji fəaliyyət göstərir. O, işlədiyi müddətdə öz fənnini şagirdlərə sevdirməyi bacarmış, kimyəvi təcrübələrin, praktik işlərin aparılmasına daha çox üstünlük vermişdir. Firudin müəllim ali məktəblərə hazırlaşanlar üçün 3 hissədən ibarət olan “Kimyadan test bankı” kitabının müəllifidir.
Böyük rus alimi D.İ.Mendeleyev 1869-cu ildə kimyəvi elementlərin dövri qanununu kəşf etdi. Bu qanun bir tərəfdən o vaxta kimi məlum olan kimyəvi elementlər barəsində toplanmış zəngin, lakin pərakəndə məlumatları dahiyanə şəkildə ümumiləşdirməyə və onların dərin elmi təhlilini verməyə imkan yaratdı, digər tərəfdən isə yeni kimyəvi elementlərin axtarışı sahəsində alimlərin əlində güclü kompasa çevrildi.
Kimyəvi elementlərin mövcud dövri cədvəlində elementlər, bir qayda olaraq, atomun quruluşuna uyğun s-, p-, d-, f- elementlər olmaqla təsnif olunmuşdur. Burada hər bir elementin yerləşmə ardıcıllığı bütün mövcud qaydalara uyğun şəkildə həyata keçirilmişdir və qanunauyğunluq qorunub saxlanmışdır. Bu cədvəldə elementlər təsnif olunarkən metalar, qeyri-metallar və amfoter metallar olmaqla üç qismə bölünmüşdür.
Texnika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, daim axtarışlar aparan, yeni elmi araşdırmalar üzərində çalışan bacarıqlı alim Firudin Quliyev dahi alim D.İ.Mendeleyevin Elementlərin Dövri Sistemi cədvəlinin təkmilləşdirilməsi sahəsində yeniliyə imza atmış, onun yeni, təkmilləşdirilmiş variantını yaratmışdır. Cədvələ yeni baxış olaraq elementlər həm s-, p-, d-, f- elementlərinə, həm də metallar, qeyri-metallar və amfoter metallara bölünməklə təsnif olunmuşdur. Yəni hər bir kəs cədvələ müraciət edərkən həm s-, p-, d-, f- elementlərini və eyni zamanda metalları, qeyri-metalları və amfoter metalları tapmaqda heç bir çətinliklə üzləşməyəcək.
Təqdim olunan bu cədvəldə bundan əvvəlkilərdən bir qədər fərqli olaraq qeyri-metalların özləri qırmızı, amfoter metallar yaşıl və metallar qara rənglərlə təsvir edilmiş, onların yerləşdiyi xanalar isə elektron orbitlərin sayına görə yasəmən rəngli xanalarda s-elemetləri, sarı xanalarda p-elementləri, mavi rəngdə d-elementləri və rəngsiz şəffaf xanalarda isə f-elementləri göstərilmişdir.
Bu cür tərtibat kimyaçı olmayan insanlar da cədvəlin sağ yuxarı küncündə edilən qeydlərə əsasən hər hansı elementin metal, qeyri-metal və amfoter olması barədə aydın təsəvvürlərə malik olur. Kimyaçılar isə onların istifadəsi üçün daha rahat, asan olan maraqlı kimya vəsaiti əldə etmiş olurlar. Cədvəl, müasir dərs proqramına uyğun tərtib edilmişdir ki, bu da şagirdlərin bilik və bacarıqlarının artırılmasına, yeni təlim texnologiyalarının mənimsənilməsinə kömək edəcəkdir.
Mendeleyevin Elementlərin Dövri Sistemi cədvəlinə edilmiş dəyişikliyə respublikamızın bir çox universitetlərinin mütəxəssisləri, kimyaçı elm adamları öz münasibətlərini bildirmişlər.
AMEA-nın akademik M.F.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya rəhbəri, kimya elmləri doktoru Ə.Yaqubov və aparıcı elmi işçisi Y.Nağıyev müsbət rəy verərək, qeyd edirlər ki, F.Quliyevin kimyəvi elementlərin dövri cədvəli təqdirəlayiqdir və şagirdlərin kimyadan müasir biliklərə yiyələnməsində və yeni təlim texnologiyalarının tətbiqində öz bəhrəsini verəcəkdir.
Bakı Dövlət Universitetinin “Ümumi və qeyri-üzvi kimya” kafedrasının müdiri, kimya elmləri doktoru, professor Teymur İlyaslı rəyində F.D.Quliyevin tərtib etdiyi cədvəlin təsdiq edilərək, tədris müəssisələrində istifadə edilməsini tövsiyə edir, bunu məqsədəuyğun sayır.
Bakı Dövlət Universitetinin “Üzvi kimya” kafedrasının professoru N.Q.Şıxaliyev, “Kimyanın tədrisi metodikası” kafedrasının müdiri, dosent Ə.T.Əzizov, AMEA M.F.Nağıyev adına Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutunun laboratoriya müdiri, akademik A.Əliyev tərəfindən də Mendeleyevin Elementlərin Dövri Sistemi cədvəlinə edilən modern dəyişiklik yüksək qiymətləndirilmişdir.
Mendeleyevin Elementlərin Dövri Sistemi cədvəlinə yuxarıda qeyd edilən dəyişiklik Rusiya Federasiyasında nəşr olunan kimya elminə aid jurnallarda da yer almışdır. Belə ki, “Evraziyskiy soyuz uçenıx” (ESU) (Ejemesyaçnıy nauçnıy jurnal № 9(54)/2018) jurnalının “Ximiçeskiye nauki” bölməsində “Modern view on periodi table” adlı məqalə dərc edilmişdir.
Bu barədə məlumatların daha 2 elmi jurnalda dərc olunmasını qeyd etmək lazımdır. “Nauka seqodnya faktı, tendençii, proqnozı” jurnalıdır. Həmin jurnalın 27 iyun 2018-ci il tarixli nömrəsinin “Ximiçeskiye nauki” bölməsində və “Voprosı obrazovaniya i nauki” jurnalında F.Quliyevin “Modern view on periodik table” adlı məqalələri yer almışdır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz mütəxəssislər tərəfindən əlavə cədvəlin yenilənmiş variantı AMEA-nın müvafiq institutlarında, bir çox orta məktəb və liseydə müzakirə olunmuş və məktəblərdə tətbiqi tövsiyə edilmişdir. İnanırıq ki, bu cədvəl respublikamızda kimya fənninin dərindən mənimsənilməsində öz töhfəsini verəcəkdir.
Bəxtiyar NƏCƏFOV,
AMEA Radiasiya Problemləri İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, Rusiya Beynəlxalq Təbiətşünaslıq Akademiyasının akademiki
