Cahiz bu mövzuda "Heyvan" (Canlı varlıq) adlı səkkiz hissədən ibarət kitabın müəllifidir.
İngilis alim Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsi müasir dövrün ən önəmli nəzəriyyələrindən biri sayılır.
Təbii seçib vasitəsilə növlərin tədricən dəyişməsi konsepsiyası canlı varlıq anlayışında bir inqilab oldu.
Darvin 1859-cu ildə nəşr olunan "Növlərin mənşəyi" adlı kitabında təkamül prosesinin müxtəlif mənşəli növlərin yaranmasına səbəb olduğunu izah etdi.
Lakin, görünür Təkamül nəzəriyyəsinin İslam dünyası ilə bağlı daha qədim mənşəyi də vardır.
Təbii seçim
Qətərdə nəşr olunan və üzərində Cahizin şəkli olan bir poçt markası.
Onun əsl adı Əbu Osman Əmr ibn Bəhr əl-Kənani əl-Bəsridir. O canlı varlıqda dəyişilikləri izah edən təkamül nəzəriyyəsini irəli sürməsi ilə də tanınır. Bu nəzəriyyəyə həmçinin təbii seçim də deyilir. İraqlı müsəlman filosofun bu nəzəriyyəsini əhatə edən “Heyvan”, yəni “Canlı varlıq“ kitabı Darvindən təxminən min il əvvəl yazılmışdır. Filosof “Əl-Cahiz” ləqəbi daşımışdır ki, onun mənası “domba göz” deməkdir.
Mütəfəkkir miladi tarixi ilə 776-cı ildə İraqın Bəsrə şəhərində dünyaya gəlmişdir. Bu dövrdə Abbasi xilafəti öz elmi-mədəni inkişafının zirvəsinə çatmışdır. Xüsusilə, qədim Yunan fəlsəfəsi və elminin qiymətli nümunələrinin ərəb dilinə tərcüməsi hərəkatı geniş yayılmışdı. Bəsrə şəhəri elmi və fəlsəfi mövzularda geniş disputların getdiyi bir mərkəz rolunu oynayırdı və İslamda rassional cərəyan sayılan Mötəzillik də məhz burada geniş yayılmışdı. Cahizin dünyagörüşünün formalaşmasına bu fkir cərəyanı böyük təsir göstərmişdir.
Bəsrə şəhəri həm də Çindən gələn ticarət yolu üzərində yerləşmişdi. Xüsusilə, oradan kağız gətirilməsi şəhərdə ən müxtəlif mövzular və məsələlər barədə fikirlərin qələmə alinmasına səbəb oldu.
Cahizin maraq dairəsinə çox saylı bilik sahələri daxil idi. Bunlardan təbii elmləri, coğrafiyanı, fəlsəfəni, qrammatikanı və ədəbiyyatı göstərmək olar. Güman edilir ki, Cahiz ümumuiyyətlə 200-ə qədər kitab yazmışdır, amma bizə onların 1/3-i qədəri çatmişdir.
Çarlz Darvin
“Heyvan” kitabı
Cahizin “Heyvan” kitabı ensiklopedik bir əsər olub 350 heyvanı əhatə edir. Burada Cahiz Darvinin təkamül barədə nəzəriyyəsuni xatırladan fikirlər irəli sürülür.
Cahiz kitabınd yazır ki, heyvanlar yaşam və onun mənbələri uğrunda bir-birilə mübarizə aparırlar ki, mövcud ola bilsinlər, artsınlar və başqa heyvanlar tərəfindən məhv edilməsinlər. Onun fikrincə, ətraf mühit varlıqların öz mövcudluğunu qorumaq üçün yeni keyfiyyətlər əldə etməsinə yardım edir. Bununla da onlar yeni növlərə çevirirlər.
Cahiz öz kitabında həm də belə bir fikir irəli sürür ki, öz yeni xüsusiyyətlərini və keyfiyyətlərini nəslinə ötürə bilən varlıqlar yaşamağa qadirdirlər. Kitabdan Cahizin canlı varlıqları və təbiət aləmini yaşam uğrunda fasiləsiz bir mübarizə halında təsəvvür etdiyi, bu halda varlıqların zəif və güclü olması fikrini irəli sürməsi məlum olur.
Darvinin şəkli Fransız jurnalının üz qabığında
Canlı varlıqlar öz mövcudluğunu təmin etmək üçün onlara qida mənbəyi əldə etməyə, həm başqaları üçün qənimət olmamalarına və həm də çoxalmalarına imkan verən keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar. Bu da onların nəsildən-nəsilə dəyişməsinə səbəb olur.
Cahizin fikirləri ondan sonra gələn müsəlman alimlərinin əksəriyyətinə böyük təsir göstərmişdir. Fərabi, Biruni, İbn Xaldun kimi mütəfəkkirlər onun əsərlərini oxumuşlar.
Pakistan mütəfəkkiri, onun “mənəvi atası” sayılan Məhəmməd İqbal 1930-cu ildə Cahizin elmi irsinə, onun məfkurəsinə həsr olunmuş bir sıra mühazirələr oxumuş və demişdir: “ Cahiz canlı varlığın həyatında köçmə və mühitin dəyişməsi nəticəsində baş verən dəyişilikləri aydınlaşdıran şəxsiyyətdir”.
İslam nəzəriyyəsi
XIX əsrdə Avropa elmi fikri İslam dünyasının inkişafdakı roluna bələd idi. Əslində Darvinin müasiri olmuş alim Riçard Dreyber 1878-ci ildə “ Məhəmmədi inkişaf nəzəriyyəsi” fikri ilə çıxış etmişdir.
Darvinin özünün Cahizin irsinə bələd olması və ərəb dilini bilməsi barədə dəlillər yoxdur.
Darvin Qalapaqos adalarına araşdırmalar aparmaq üçün etdiyi məşhur səfəri zamanı kəklik quşunun dimdiyinin formasında fərqləri müşahidə edir. Bu adalarda illərlə elmi araşdırmalarla məşğul olan Çarlz Darvin müasirlərinin təkamül barədə fikirlərində inqilaba səbəb olan bir nətəcələrə gəldi. Lakin BBC radiosunda “ İslam və elmlər” adlı silsilə verilişlər aparan elmi mövzularla məşğul olan jurnalist Ehsan Məsud deyir ki, inkişaf nəzəriyyəsində əməyi olan başqa mütəfəkkirləri də xatırlamaq vacibdir.
Ərəb dilindən tərcümə edən Fəlsəfə doktoru Zakir Qasımov
http://ednews.net/ar/news/culture/357204- ərəb dilində
