Almanların vaxtilə Göygöldə qurub yaratdığı abidələrə baş çəkirik. Bu abidələrin bəziləri müxtəlif illərdə yenidən restavrasiya olunub, bəziləri baxımsızlıqdan tamamilə uçub-dağılıb, bir çoxları isə ilkin görünüşünü hələ də qoruyub saxlayır. Sonunculara misal kimi fərdi evləri göstərmək olar.
Almanlar 1941-ci ildə buradan sürgün edildikdən sonra bu evlərdə ermənilər, sonralar isə azərbaycanlılar məskunlaşıb. Evlərin xarici forması öz alman arxitekturasını saxlasa da, onların daxili dizaynı zaman-zaman dəyişdirilib. Vaxt keçdikcə klassik alman arxitekturası daha modern üslublarla əvəz olunub. Bütün bu dəyişmələrə baxmayaraq, Helenendorf bizə hələ də uzaq, fərqli bir sivilizasiyanı xatırladır.
Almanlardan qalma əşyaları evlərdən tapıb üzə çıxarmaq istəsək də, sakinlərinin əksəriyyəti evlərində alman əşyalarının saxlanmadığını bildirdilər. Baş çəkdiyimiz evlərin sahibləri aradan zaman keçdiyinə görə əşyaların bir qisminin sıradan çıxdığını, bir çoxunu isə müasir avadanlıqlarla əvəz etdiklərinə görə saxlamadıqlarını söylədilər. Lakin ümidsiz deyildik. Söhbətlər zamanı məlum olur ki, bəzi evlərdə xüsusi qədim əşyalar hələ də tapmaq mümkündür.
Beləliklə, axtarışlarımıza davam edirik. İlk olaraq, bələdçimiz Fikrət müəllimin evindən başlamağı qərara aldıq. Fikrət müəllim yaşadığı evi müasir üslubda təmir etdirsə də, mümkün qədər alman izlərini qoruyub saxlamağa çalışıb. Evin beş metr dərinliyində zirzəmisi, aynabəndi, bir neçə otağın qapı və pəncərəsi, nəhəng divar peçi, və bəzi əşyalar olduğu kimi qalmaqdadır.
Fikrət müəllimin evi “L” formasında tikilib. Bu daş hasarda görünən qapı fiquru isə vaxtilə, qonşu həyətə keçid imiş. Əski alman əşyalarının izi ilə yol aldığımız digər evlərin bir neçəsində, almanlardan qalma divar peçi, zirzəmi, taxta örtüklü pəncərə və məhəccər bulduq.
Alman evlərinin birində məskunlaşmış yaşlı azərbaycanlı qadın bizə belə bir əhvalat danışdı:
Almanlardan qalma əşyaları evlərdən tapıb üzə çıxarmaq istəsək də, sakinlərinin əksəriyyəti evlərində alman əşyalarının saxlanmadığını bildirdilər. Baş çəkdiyimiz evlərin sahibləri aradan zaman keçdiyinə görə əşyaların bir qisminin sıradan çıxdığını, bir çoxunu isə müasir avadanlıqlarla əvəz etdiklərinə görə saxlamadıqlarını söylədilər. Lakin ümidsiz deyildik. Söhbətlər zamanı məlum olur ki, bəzi evlərdə xüsusi qədim əşyalar hələ də tapmaq mümkündür.
Beləliklə, axtarışlarımıza davam edirik. İlk olaraq, bələdçimiz Fikrət müəllimin evindən başlamağı qərara aldıq. Fikrət müəllim yaşadığı evi müasir üslubda təmir etdirsə də, mümkün qədər alman izlərini qoruyub saxlamağa çalışıb. Evin beş metr dərinliyində zirzəmisi, aynabəndi, bir neçə otağın qapı və pəncərəsi, nəhəng divar peçi, və bəzi əşyalar olduğu kimi qalmaqdadır.
Fikrət müəllimin evi “L” formasında tikilib. Bu daş hasarda görünən qapı fiquru isə vaxtilə, qonşu həyətə keçid imiş. Əski alman əşyalarının izi ilə yol aldığımız digər evlərin bir neçəsində, almanlardan qalma divar peçi, zirzəmi, taxta örtüklü pəncərə və məhəccər bulduq.
Alman evlərinin birində məskunlaşmış yaşlı azərbaycanlı qadın bizə belə bir əhvalat danışdı:
- Biz 1949-cu ildə Ermənistandan Azərbaycana deportasiya olunduq. Göygölə gəlib, burada məskunlaşdıq. Bizim köçəcəyimiz ev də alman tikilisi idi. Savadsız və dindar anam bunu biləndə dedi, orda almanlara aid hər hansı əşya olarsa mən o evə girməyəcəm. Biz onu heç cür yola gətirə bilmədik. Məcburən, almanlardan qalan bütün əşyaları çıxardıq. Lakin bir kamodu hələ də saxlamışıq, səbəb isə onu yerindən tərpədə bilməməyimiz olub, çox ağırdır...
Musiqi məktəbi
Hazırda Aşıq Şəmşir adına musiqi məktəbi adlanan bu bina vaxtilə, Xristof Forerin oğullarından birinə məxsus fərdi yaşayış evi olub. Almanlar buradan köçürüldükdən sonra bina, 1966-cı ilədək Göygöl Rayon Partiya Komitəsinin rəsmi qərargahı kimi fəaliyyət göstərib. 1966-cı ildən sonra Rayon Partiya Komitəsi başqa bir ünvana köçürülüb və Forer qardaşlarının sözügedən evi 1990-cı ilin sonlarından etibarən, ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı Göygölə sığınan Kəlbəcər qaçqınlarının musiqi məktəbinə çevrilib. Bu tarixi abidə artıq 25 ildir ki Aşıq Şəmşir adına musiqi məktəbi kimi fəaliyyət göstərir.
Musiqi məktəbini bizimlə birgə ziyarət edən bələdçimiz, qocaman arxitektor Fikrət İsmayılov Göygöl rayonunun alman dövrünü belə xatırlayır:
- Almanlar bu rayonun kənd təsərrüfatından tutmuş, siyasi həyatınadək, bütün sahələri inkişaf elətdirərək canlandırıb. Onlar 1842-ci ildə kilsə binasının yanında ilkin orta təhsil verən məktəb binası tikib istifadəyə vermişlər. Həmin təhsil ocağında musiqi və din dərsləri, həmçinin təbiət elmləri tədris edilirdi. İndiki dövrümüzə gəlib çıxmasa da o zaman hər bir alman evində ən azı bir piano olardı. Almanlar 1870-ci ildə almandilli ədəbiyyatdan ibarət ilk ictimai kitabxananı da burada açmışlar. Mədəniyyətlə bərabər insan sağlamlığına da xüsusi önəm verən almanlar yaşadıqları hər bir məkanda tibb məntəqələri və aptek işlədərdilər. Təbii ki, yerli xəstəxanalarda xidmət göstərən həkim personalını yetişdirmək lazım idi. Bunu almanlar yaxşı bacarırdı. Savadsızlığa və tənbəlliyə düşmən olan bu millət qadınların təhsilinə xüsusi önəm verirdi...
Biz almanlardan yadigar qalan həmin binaya daxil olub içərisini addım-addım gəzirik. Abidənin daxili quruluşu alman üslubunun incəliklərini özündə saxlayır. Fərdi evlərdən və digər binalardan fərqli olaraq, alman əşyaları burada daha çox qorunub saxlanılır. Otaqlarda müxtəlif formalı divar peçlərinə, fortepianolara, masa və şkaflara rast gəlirik.
Daş sükut içində
Növbəti gün bələdçimiz Fikrət müəllimlə görüşəndə bizə belə dedi:
- Bu dəfə sizi almanlarla bağlı çox kədərli bir yerə aparacam. Oralar şəhərdən uzaq olduğuna görə maşınla getməliyik.
Biz maraq içində, dinməz-söyləməz maşına oturduq. Ancaq yol boyu səbirsizlik edir, dostumuza suallar verirdik:
- Fikrət müəllim, sirr deyilsə, ora haradır, biz indi hara gedirik?
- Sirr niyə olsun ki? Biz daha iki qəbirstana da baş çəkəcəyik. Həmin qəbirstanlar Quşqara çayının sağ sahilində, biri-birindən hardasa, iki yüz metr aralıda yerləşir. Orada müharibə zamanı əsir düşmüş almanlar və bir çox Avropa ölkələrindən olan hərbçilər uyuyur. Həmin əsirləri bir vaxtlar Daşkəsən, Gədəbəy, Göygöl, Gəncə və Şəmkir bölgələrində gedən tikinti işlərində işlədiblər. Əsirlikdə olsalar da onlar bu bölgələrdə çox böyük işlər görüb. Dəmiryolu tikintisində, zavod, mədən işlərində çalışıblar.
Belə götürəndə, almanlar müharibəyə qədərki dövrdə də, müharibədən sonra da Azərbaycanın hər yerində qurub yaradıblar. Sizə bir əhvalat danışım. Bilirsiniz ki, Bakıda Hökumət Evi adlanan binanı da əsir düşmüş almanlar tikib. Binanın özülündə, özəklərin ucaldılmasında, tağlarda istifadə olunan beton başqa yerdə hazırlanıb gətirilirmiş. Alman əsirlər baxıb görür ki, betona sementi lazım olandan az qatırlar. Rəhbərliyə etiraz edə bilməyən əsir almanlar çıxış yolunu gətirilən keyfiyyətsiz betona xəlvətcə sement əlavə eləməkdə görürlər. Onlar öz aralarında sözləşərək, yanından ötdükləri sement tığından ovuclayıb xəlvətcə ciblərinə doldurur, götürə bildikləri sementi betonun üstünə tökürlərmiş. Sonralar əsirlərdən bu əməlləri haqda soruşanda deyiblər, biz almanıq, istəmərik arxamızca kimsə düşünsün ki, əsir olduqlarına görə qəsdən keyfiyyətsiz bina tikiblər...
Beləcə, bu yerlərin tarixindən, indisindən, almanların ölkəmizdəki fəaliyyətindən elədiyimiz söhbətlərlə yolumuzu gödəldirik. Nəhayət, gəlib Quşqara çayının sahilində daş hasara alınmış iki böyük qəbirstan yerləşən məkana çatırıq. Fikrət müəllimdən soruşuram:
- Bura hansı rayonun ərazisidir?
- Biz hazırda Göygöl rayonu Balçılı və Bəhrəmbəy kəndlərinin arasındayıq.
Birinci qəbirstanın qapısına tərəf gedirik. Fikrət müəllim öz bələdçi söhbətinə davam edir:
- Görəcəyiniz bu qəbirstanda dörd yüzə yaxın hərbi əsir uyuyur. Qəbirstanların hər ikisi təxminən 1960-cı illərdən sahmana salınıb. Cərgə ilə düzülmüş hər bir qəbirin baş ucunda nömrəli dəmir lövhə var. Ölən əsirlər nömrə altında dəfn olunsalar da hər birinin ad-soyadı həmin nömrələr üzrə arxivdə qalmaqdadı...
Fikrət müəllim irəli keçərək qəbirstanın dəmir darvazasını itələyib açır. Biz gördüyümüz bu qeyri-adi mənzərədən heyrətə gəlirik. Burada hökm sürən daş sükutun ağırlığı altında uzun müddət danışa bilmirik. Gücümüz yalnız şəkil çəkib qeydlər eləməyə çatır...
Bu qəbirstan da, eynilə birincidə olduğu kimi, üstünə Quşqara çayının qara daşları qalaqlanmış qəbirlərdən ibarətdir. Fikrət müəllimin dediyinə görə məzarlıqda yüz altmış əsir uyuyur. Daş qəbirlər arasında üstü götürülmüş yeganə qəbir diqqətimizi çəkir. Üstündəki kiçik mərmər lövhəyə:
“HENRİX KUPKE
02-11-1903
21-11-1946”
yazılıb. Bundan əlavə sinə daşının üzərinə “H. K.” hərfləri həkk olunmuş ürək boyda bir daş qoyulub.
Fikrət müəllim bizə qəbirin yaxın tarixçəsini danışır:
- Burada uyuyan Henrix Kupke adlı bir alman hərbçisidir. Onun qızı öz həyat yoldaşı ilə keçən il Almaniyadan gəlmişdi. Arxivdəki ad-soyadı və lövhə nömrəsi ilə axtarıb atasının uyuduğu qəbri tapdı. Nişanə üçün belə bir başdaşı düzəltdirməyi məndən xahiş etdilər. Mən də onların xahişini yerinə yetirdim. Üstünə qoyduqları bu yazılı daşı da atasının doğulduğu yerdən gətirmişdi qızı.
- Bəs Almaniya rəsmiləri bu qəbirstanlarla maraqlanırmı?
- Bu yerləri Almaniya səfirliyi xüsusi diqqətdə saxlayır. Rəsmilərdən əlavə, doğmalarını axtaran almanlar, başqa Almaniya vətəndaşları da mütəmadi olaraq ziyarətə gəlirlər. Bu ilin aprelində Almaniyanın Qırmızı Xaç Cəmiyyətindən Denis adlı bir nümayəndə gəlmişdi. Xeyli ölçüb-biçdilər. Çox güman ki burada bərpa işləri aparacaqlar.
- Məncə, bu qəbirlərin quruluşuna toxunmasalar yaxşıdı. Çünki əsirlərin yaşadıqları məşəqqəti qəbir daşlarından mükəmməl danışan bir nəsnə tapmaq mümkün deyil. Elə əsl əsir qəbiri belə də olmalıdı.
- Yox, qəbirlərə toxunulmayacaq. Sadəcə, abadlıq işləri, məsələn, daş hasarların ömrünü uzatmaq üçün müəyyən tədbirlər görüləcək. Hasarları yağıntılardan qorumaqdan ötrü mən onlara iki təklif verdim. Həm də təklifimi əyani göstərmək üçün darvazanın yanında nümunə düzəltmişəm. Biri maili örtük, ikincisi isə adi dam örtüyü kimi zildi. Çıxanda sizə də göstərəcəm. Bir də, yerli sakinlər daş-qum daşımaq üçün hasarın altını çay tərəfdən qazıb yarğan yaradıblar ki, bu da hasar üçün təhlükədi. Mən alman rəsmilərinə bu təhlükəni də önləməyi məsləhət görmüşəm.
Biz qəbirstanlardan aralananda Fikrət müəllimə dedim:
- Fikrət müəllim, biz indiyə qədər elə bilirdik, Göygöldə sonuncu alman dostunuz Viktor Kleyn olub. İndi bildik ki, burada sonuncu alman sizsiniz... (azvision.az)
Musiqi məktəbi
Hazırda Aşıq Şəmşir adına musiqi məktəbi adlanan bu bina vaxtilə, Xristof Forerin oğullarından birinə məxsus fərdi yaşayış evi olub. Almanlar buradan köçürüldükdən sonra bina, 1966-cı ilədək Göygöl Rayon Partiya Komitəsinin rəsmi qərargahı kimi fəaliyyət göstərib. 1966-cı ildən sonra Rayon Partiya Komitəsi başqa bir ünvana köçürülüb və Forer qardaşlarının sözügedən evi 1990-cı ilin sonlarından etibarən, ikinci Qarabağ müharibəsi zamanı Göygölə sığınan Kəlbəcər qaçqınlarının musiqi məktəbinə çevrilib. Bu tarixi abidə artıq 25 ildir ki Aşıq Şəmşir adına musiqi məktəbi kimi fəaliyyət göstərir.
Musiqi məktəbini bizimlə birgə ziyarət edən bələdçimiz, qocaman arxitektor Fikrət İsmayılov Göygöl rayonunun alman dövrünü belə xatırlayır:
- Almanlar bu rayonun kənd təsərrüfatından tutmuş, siyasi həyatınadək, bütün sahələri inkişaf elətdirərək canlandırıb. Onlar 1842-ci ildə kilsə binasının yanında ilkin orta təhsil verən məktəb binası tikib istifadəyə vermişlər. Həmin təhsil ocağında musiqi və din dərsləri, həmçinin təbiət elmləri tədris edilirdi. İndiki dövrümüzə gəlib çıxmasa da o zaman hər bir alman evində ən azı bir piano olardı. Almanlar 1870-ci ildə almandilli ədəbiyyatdan ibarət ilk ictimai kitabxananı da burada açmışlar. Mədəniyyətlə bərabər insan sağlamlığına da xüsusi önəm verən almanlar yaşadıqları hər bir məkanda tibb məntəqələri və aptek işlədərdilər. Təbii ki, yerli xəstəxanalarda xidmət göstərən həkim personalını yetişdirmək lazım idi. Bunu almanlar yaxşı bacarırdı. Savadsızlığa və tənbəlliyə düşmən olan bu millət qadınların təhsilinə xüsusi önəm verirdi...
Biz almanlardan yadigar qalan həmin binaya daxil olub içərisini addım-addım gəzirik. Abidənin daxili quruluşu alman üslubunun incəliklərini özündə saxlayır. Fərdi evlərdən və digər binalardan fərqli olaraq, alman əşyaları burada daha çox qorunub saxlanılır. Otaqlarda müxtəlif formalı divar peçlərinə, fortepianolara, masa və şkaflara rast gəlirik.
Daş sükut içində
Növbəti gün bələdçimiz Fikrət müəllimlə görüşəndə bizə belə dedi:
- Bu dəfə sizi almanlarla bağlı çox kədərli bir yerə aparacam. Oralar şəhərdən uzaq olduğuna görə maşınla getməliyik.
Biz maraq içində, dinməz-söyləməz maşına oturduq. Ancaq yol boyu səbirsizlik edir, dostumuza suallar verirdik:
- Fikrət müəllim, sirr deyilsə, ora haradır, biz indi hara gedirik?
- Sirr niyə olsun ki? Biz daha iki qəbirstana da baş çəkəcəyik. Həmin qəbirstanlar Quşqara çayının sağ sahilində, biri-birindən hardasa, iki yüz metr aralıda yerləşir. Orada müharibə zamanı əsir düşmüş almanlar və bir çox Avropa ölkələrindən olan hərbçilər uyuyur. Həmin əsirləri bir vaxtlar Daşkəsən, Gədəbəy, Göygöl, Gəncə və Şəmkir bölgələrində gedən tikinti işlərində işlədiblər. Əsirlikdə olsalar da onlar bu bölgələrdə çox böyük işlər görüb. Dəmiryolu tikintisində, zavod, mədən işlərində çalışıblar.
Belə götürəndə, almanlar müharibəyə qədərki dövrdə də, müharibədən sonra da Azərbaycanın hər yerində qurub yaradıblar. Sizə bir əhvalat danışım. Bilirsiniz ki, Bakıda Hökumət Evi adlanan binanı da əsir düşmüş almanlar tikib. Binanın özülündə, özəklərin ucaldılmasında, tağlarda istifadə olunan beton başqa yerdə hazırlanıb gətirilirmiş. Alman əsirlər baxıb görür ki, betona sementi lazım olandan az qatırlar. Rəhbərliyə etiraz edə bilməyən əsir almanlar çıxış yolunu gətirilən keyfiyyətsiz betona xəlvətcə sement əlavə eləməkdə görürlər. Onlar öz aralarında sözləşərək, yanından ötdükləri sement tığından ovuclayıb xəlvətcə ciblərinə doldurur, götürə bildikləri sementi betonun üstünə tökürlərmiş. Sonralar əsirlərdən bu əməlləri haqda soruşanda deyiblər, biz almanıq, istəmərik arxamızca kimsə düşünsün ki, əsir olduqlarına görə qəsdən keyfiyyətsiz bina tikiblər...
Beləcə, bu yerlərin tarixindən, indisindən, almanların ölkəmizdəki fəaliyyətindən elədiyimiz söhbətlərlə yolumuzu gödəldirik. Nəhayət, gəlib Quşqara çayının sahilində daş hasara alınmış iki böyük qəbirstan yerləşən məkana çatırıq. Fikrət müəllimdən soruşuram:
- Bura hansı rayonun ərazisidir?
- Biz hazırda Göygöl rayonu Balçılı və Bəhrəmbəy kəndlərinin arasındayıq.
Birinci qəbirstanın qapısına tərəf gedirik. Fikrət müəllim öz bələdçi söhbətinə davam edir:
- Görəcəyiniz bu qəbirstanda dörd yüzə yaxın hərbi əsir uyuyur. Qəbirstanların hər ikisi təxminən 1960-cı illərdən sahmana salınıb. Cərgə ilə düzülmüş hər bir qəbirin baş ucunda nömrəli dəmir lövhə var. Ölən əsirlər nömrə altında dəfn olunsalar da hər birinin ad-soyadı həmin nömrələr üzrə arxivdə qalmaqdadı...
Fikrət müəllim irəli keçərək qəbirstanın dəmir darvazasını itələyib açır. Biz gördüyümüz bu qeyri-adi mənzərədən heyrətə gəlirik. Burada hökm sürən daş sükutun ağırlığı altında uzun müddət danışa bilmirik. Gücümüz yalnız şəkil çəkib qeydlər eləməyə çatır...
Bu qəbirstan da, eynilə birincidə olduğu kimi, üstünə Quşqara çayının qara daşları qalaqlanmış qəbirlərdən ibarətdir. Fikrət müəllimin dediyinə görə məzarlıqda yüz altmış əsir uyuyur. Daş qəbirlər arasında üstü götürülmüş yeganə qəbir diqqətimizi çəkir. Üstündəki kiçik mərmər lövhəyə:
“HENRİX KUPKE
02-11-1903
21-11-1946”
yazılıb. Bundan əlavə sinə daşının üzərinə “H. K.” hərfləri həkk olunmuş ürək boyda bir daş qoyulub.
Fikrət müəllim bizə qəbirin yaxın tarixçəsini danışır:
- Burada uyuyan Henrix Kupke adlı bir alman hərbçisidir. Onun qızı öz həyat yoldaşı ilə keçən il Almaniyadan gəlmişdi. Arxivdəki ad-soyadı və lövhə nömrəsi ilə axtarıb atasının uyuduğu qəbri tapdı. Nişanə üçün belə bir başdaşı düzəltdirməyi məndən xahiş etdilər. Mən də onların xahişini yerinə yetirdim. Üstünə qoyduqları bu yazılı daşı da atasının doğulduğu yerdən gətirmişdi qızı.
- Bəs Almaniya rəsmiləri bu qəbirstanlarla maraqlanırmı?
- Bu yerləri Almaniya səfirliyi xüsusi diqqətdə saxlayır. Rəsmilərdən əlavə, doğmalarını axtaran almanlar, başqa Almaniya vətəndaşları da mütəmadi olaraq ziyarətə gəlirlər. Bu ilin aprelində Almaniyanın Qırmızı Xaç Cəmiyyətindən Denis adlı bir nümayəndə gəlmişdi. Xeyli ölçüb-biçdilər. Çox güman ki burada bərpa işləri aparacaqlar.
- Məncə, bu qəbirlərin quruluşuna toxunmasalar yaxşıdı. Çünki əsirlərin yaşadıqları məşəqqəti qəbir daşlarından mükəmməl danışan bir nəsnə tapmaq mümkün deyil. Elə əsl əsir qəbiri belə də olmalıdı.
- Yox, qəbirlərə toxunulmayacaq. Sadəcə, abadlıq işləri, məsələn, daş hasarların ömrünü uzatmaq üçün müəyyən tədbirlər görüləcək. Hasarları yağıntılardan qorumaqdan ötrü mən onlara iki təklif verdim. Həm də təklifimi əyani göstərmək üçün darvazanın yanında nümunə düzəltmişəm. Biri maili örtük, ikincisi isə adi dam örtüyü kimi zildi. Çıxanda sizə də göstərəcəm. Bir də, yerli sakinlər daş-qum daşımaq üçün hasarın altını çay tərəfdən qazıb yarğan yaradıblar ki, bu da hasar üçün təhlükədi. Mən alman rəsmilərinə bu təhlükəni də önləməyi məsləhət görmüşəm.
Biz qəbirstanlardan aralananda Fikrət müəllimə dedim:
- Fikrət müəllim, biz indiyə qədər elə bilirdik, Göygöldə sonuncu alman dostunuz Viktor Kleyn olub. İndi bildik ki, burada sonuncu alman sizsiniz... (azvision.az)
.jpg)
