Aida Qasımova
BDU-nun Ərəb filologiyası kafedrasının professoru
Thomson Reutersdə indeksləşən jurnallarda nəşr olunmuş məqalələr barədə söhbətlərin artdığı, illik hesabatlarda kafedra və şöbələr qarşısında bu cür məqalələr tələbi qoyulduğu bir vaxtda elmi dairələrdə özünü göstərən bir yanlışlığa diqqəti cəlb etmək istərdim. Bu, humanitar və dəqiq elmlər sahəsində nəşr olunan yazılara eyni müstəvidə yanaşılması və impakt faktor göstəricisinin hər iki sahə jurnallarına tətbiq edilməsidir.
Qeyd etmək istərdim ki, jurnalların dəyərləndirilməsi prosesində humanitar, sosial və dəqiq elmlərin eyni səviyyədə götürülməsi çaşqınlıq yaradır.
Humanitar sahədə Thomson Reuters indeksli jurnallarda impakt faktor axtarmaq düzgün deyil. Çünki, dəqiq elmlər sahəsində hər bir yazıda nə isə bir kəşf, təcrübi axtarışların nəticəsi olaraq bir yenilik olduğundan bu yazılara elm aləmində dərhal reaksiyalar verilir, istinadlar edilir. Humanitar sahədə isə vəziyyət tam fərqlidir. Burada elmi yeniliklər kəşf deyil, iddia və mülahizə xarakterlidir.
Humanitar elmlər, xüsusilə ədəbiyyatşünaslıq sahəsində çalışan alimin işi əsasən mənbələr üzərində olur. Mənbə üzərində işləmək, onun səciyyəvi cəhətlərini, humanitar elmlər sahəsində əhəmiyyətini açıqlamaq əsas prioritet sayılır. Bu cür bir işə istinad verilməsi üçün bəzən illər boyu gözləmək lazım gəlir.
Bu səbəbdən, humanitar jurnalların impakt faktoru dəqiq elmlər jurnalları ilə müqayisədə çox aşağı olur və buna görə də, bir çox jurnallar onu öz saytlarında açıqlamır, sadəcə olaraq Thomson Reuters, SCOPUS və s. tərəfindən indeksləşmələrini qeyd edirlər. Əgər humanitar sahədə jurnalın adı Thomson Reutersin Master Jurnallar siyahısında varsa, bu jurnaldakı məqalə indeksləşmiş jurnal məqaləsi kimi yüksək qiymətə malikdir.
Avropa və Amerikanın akademik dairələrində, adətən, humanitar sahədə bu cür indeksli jurnalda nəşr olunmaq alim üçün böyük uğur sayılır. Belə jurnallara yol açmaq çətin olduğundan, humanitar sahə üzrə alimlərdən sadəcə hakəmli (peer revyued) jurnallarda nəşr tələb olunur.
Məsələn Almaniyanın FRİAS qrant proqramı dəqiq və humanitar elmlər üzrə çalışan alimlər üçün fərqli tələblər irəli sürür. Qrant proqramına ərizə verən dəqiq elm sahəsində çalışan alimdən on Thomson Reuters indeksli məqalə tələb olunur. Fikir verin, hətta dəqiq elmə belə impakt faktor (A. B. və s) tələbi irəli sürülmür. Humanitar sahədə çalışan alimdən isə, sadəcə on hakəmli məqalə tələb olunur. Əgər jurnal iki anonim rəydən müsbət qiymət alan məqalələri nəşr edirsə, o artıq hakəmli elmi nəşr kimi nüfuzlu sayılır. Thomson Reutersdə indeksləşmək isə bu jurnala xüsusi prestij gətirir. Bunun müqabilində, Azərbaycan kimi bir ölkədə yaradıcılıq imkanları qat-qat məhdud olan alimlərdən humanitar sahədə impakt faktorlu (məs.A kateqoriyalı) məqalə tələb ilə çıxış etmək gülünc təsir bağışlayır.
Bu da bir faktdır ki, humanitar və sosial elmlər sahəsində impakt faktoru aşağı jurnalda nəşr olunmaq dəqiq elmlər sahəsində yüksək faktorlu jurnalda nəşr olunmaqdan qat-qat çətindir. Humanitar sahədə impakt faktor göstəricisinin azlıığı həmin jurnalın reytinqinin aşağı olmasına dəlalət etmir. Məsələn, şərqşünaslıq sahəsində ən nüfuzlu jurnalın impakt faktoru 0,5-dir. Buna görə də, həm universitetlərdə, həm də Akademiya sistemində humanitar məqalələr dəyərləndirilərkən, dəqiq elmlərdən fərqli bir yanaşma olmalıdır.
Bu zaman ilk növbədə hər hansı bir məqalənin Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğindəki yeri nəzərə alınsa, yaxşı olar. Çünki, uzun illər boyu Qərbin şərqşünaslıq mərkəzlərində möhkəmlənmiş fars və erməni millətçilərinin yaratdığı maneələri aşıb klassik irsimiz barədə yazı nəşr etdirmək olduqca çətindir.
Məsələn, anonim rəyçilər bəzən Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı məqalələrdə Azərbaycan ədəbiyyatı əvəzinə Osmanlı, ya da türkmən ədəbiyyatı yazılmasını tələb edirlər. Bu maneələri aşmaq hər hansı bir laboratoriyada iki maddəni birləşdirib partlatmaqdan qat-qat çətindir. Humanitar jurnallarda nəşr olunan yazıların (bəzən 25-60 səh. olmaqla) həcmi, bir çox jurnallarda transliterasiya sisteminin tətbiqi, mükəmməl ingilis dili tələbləri bu işi daha da çətinləşdirir. Bütün bunlar, təbii ki, nəzərə alınmalıdır. Mənim fikrimcə, həm Akademiyada həm də universitetlərdə humanitar elmələrlə bağlı xüsusi qaydalar paketi hazırlanarsa, ümumi işin xeyrinə olar.
Dünyanınn nüfuzlu nəşrlərinə yol aça bilən gənc kadrların hazırlığı xüsusi diqqət tələb edir. Mənim Azərbaycanın elmi mühiti barədə qənaətim belədir ki, hal-hazırda alimlər akademik yazı qaydalarını öz yetişdirmələrinə düzgün başa salmırlar. Bu qaydalar hələ orta məktəb illərindən şagirdlərə öyrədilməli, institut illərində isə daha da möhkəmlənməlidir. Adətən, bir tələbəyə mövzu verərkən ilk eşidtiyimiz sual bu olur: “Müəllimə, mən bunu hardan yazacam?” Bu sual artıq mənbələrlə işləmək bacarığını, analitik təhlili heçə endirir.
Təəssüf ki, müzakirəyə çıxarılan bir çox dissertasiyalar da bu sualın cazibəsindən çıxa bilmir. Və bir daha təəssüflər olsun ki, elmi dərəcə iddiaçılarından Thomson Reuters məqaləsi tələb edən Ali Attestasiya Komissiyasının bəyənib adlar, dərəcələr verdiyi alimlərin bəzi kitab və dərs vəsaitləri plagiat yığını təsiri bağışlayır. Bu qurumun plagiat faktlarına olan tolerantlığı AAK-nın özünün məsuliyyətini artırmaq üçün Akademiya sistemində və universitetlərdə başqa bir quruma da plagiat faktlarını açmaq imkanı verilməsini gündəmə gətirir. Mənim fikrimcə bu iş, alternativ bir quruma həvalə edilsə, nəticə müsbət olar.
Təsəvvür edin ki, AAK-nın saxta diplom verdiyi plagiatçı alim növbəti ad və dərəcə, məs. elmlər doktorluğu üçün sənədlərini təqdim edərkən həmin qurum tərəfindən yoxlanılır.
Bu qurum alimin əsərlərindəki plagiat faktlarını açıb həmin faktları AAK-na göndərir. Beləliklə də, saxta alimlərin nəinki daha da irəliləmək şansı itir, hətta qazandıqlarını belə itirmək təhlükəsi yaranır.
Sonda qeyd etmək istərdim ki, Qərbin elmi dairələrində tanınmaq, jurnallarda nəşr olunmaq öz-özlüyündə müsbət haldır. Azərbaycan aliminin bunun üçün kifayət qədər potensialı var. Amma bundan da vacib olanı Azərbaycanın özündə sağlam elmi mühit yaratmaq, hakəmli jurnallar təsis etmək, elmi nəşrlərin səviyyəsinə diqqət yetirmək, və ən əsası isə yüksək ad, dərəcə və mənsəblərindən istifadə edib savadsızlığa rəvac verən “alimlərin” əl-qolunu bağlamaqdır.
.jpg)
