Son zamanlar yenidən gərginləşən ABŞ-Çin münasibətləri olduqca narahatlıq doğuran bir haldır. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidenti Donald Trumpın Çinə əlavə vergi gətirən sənədi imzalaması ilə iki ölkə arasındakı gərginlik ən yüksək səviyyəyə çıxdı.
ABŞ-ın bu qərarı Çinli rəsmilər tərəfindən olduqca pis qarşılandı. Çin Ticarət Nazirliyi ABŞ-a iki ölkə arasındakı əlaqələri təhlükəyə atmaması və məqbul hərəkət etməsi barədə çağırış etdi.
Çin Ticarət Nazirliyinin səsləndirdiyi bəyanatda Tramp administrasiyasının yaxın günlərdə imzaladığı və Çinə təxminən 60 milyard dollar məbləğində əlavə vergi və investisiya məhdudiyyəti qoyulacaq sənədə qətiliklə qarşı çıxıldığı ifadə edilərək, bu addımın tək tərəfli, yalnız öz maraqlarından çıxış edən bir addım olduğunu ifadə etdi.
Sənəd nə ABŞ-ın, nə Çinin, nə də dünyanın xeyrinə olduğu vurğulanan şərhdə, Pekin rəhbərliyinin oturub maraqlarına zərər verilməsini izləməyəcəyi, bu mövzuda hazırlıqlar apardığı və qanuni hüquqlarını qətiyyətlə müdafiə edəcəyi bildirildi.
"Çin ticarət döyüşü istəmir amma belə bir döyüşdən da qorxmur" ifadəsinə yer verilərək hər cür döyüşə cavab verə biləcək gücdə olduğuna diqqət çəkildi.
ABŞ-a ticarət döyüşündən vaz keçməsi və məqbul hərəkət etməsi çağırışı edilərək, iki ölkə əlaqələrinin təhlükəyə atılması xəbərdarlığı edildi.
Vaşinqton rəhbərliyinə mövcud Çin-ABŞ işbirliyinə zərər verməkdən çəkinməyə, problemlərin iki tərəfin müzakirə və dialoq vasitəsilə həll edilməsi və Çinin narahatlıqlarına son qoyulması çağırışı edildi.
Bir müddət öncə Cənubi Çin dənizində ABŞ donanmasın hərbi təlimlər keçirəcəyilə bağlı bəyanatı Çinli rəsmilər tərəfindən təxribat kimi qiymədləndirilmiş və ABŞ tərəfinə xəbərdarlıq etməsilə nəticələndi. Bu da bəs deyilmis kimi Çində yaxın zamanlarda geniş miqyaslı hərbi təlimlərə start verəcəyini açıqladı.
Əslində Çin və ABŞ arasında bu tipli qarşılıqlı hədələşmə və güc rəqabəti ilk deyil. Hələ 2013-cü ildən başlayaraq Çin və ABŞ arasında soyuq küləklər əsməkdədir. Son zamanlar isə tərəflər arasında gərginlik artmaqdadır. Xüsusilə ABŞ tərəfi başda olmaqla. Bu zaman belə bir sual ortaya çıxır. ABŞ niyə Çinə açıqca xəbərdarlıq edir və ya güc nümayiş etdirir?
Əslində ABŞ çoxdan Sakit okean hövzəsinə nüfuz edib və Çini strateji bir hədəf olaraq görməkdədir. ABŞ Şimali Koreyanı bəhanə edərək bu regionda olduqca aktivdir. Yenə Şimali Koreyanı bahanə edərək Cənubi Koreyaya raket və donanma yerləsdirən ABŞ buradan daima Çini hədələmək potensialına sahibdir.
Heç bir imperialist ölkəsi dünya hökmranlığını itirmək istəmir. Real sektorda dünyanın 1 nömrəli iqtisadiyyatına sahib olacaq Çin hər gün Amerika dövlətini narahat edir. Bu arada, onu da demək istərdim ki, ABŞ-ı da dünyanın 2-ci iqtisadiyyatı mövqeyində Yaponiya, Almaniya və bir çox digər iddialı ölkələr gözləyəcək. Bunun üçün də ABŞ hər vəchlə Çini sıxısdırmaq istəyir.
Mən belə düşünürəm ki ABŞ Çini zəiflətmək iqtidarını çoxdan itirib. Çünki ABŞ-ın başı dünyanın müxtəlif regionlarında nüfüz mübarizələrinə qarışarkən Çin öz mövqelərini gücləndirməkdə davam edir. Fövqəl dövlət olmaq uğrunda səylərini gücləndirən Çin bütün istiqamətlər üzrə yeni-yeni layihələr həyata keçirməkdədir. Regionda güc sahibinə çevrildiyi heç kimdə şübhə doğurmayan Çin artıq özünün iri layihələrini həyata keçirməyə başlayıb. Bu layihələrdən biri və ən önəmliləri sırasında şübhəsiz ki, Böyük İpək yoludur.
Böyük İpək yolunun əsasını Avropa İttifaqının Yeni Müstəqil Dövlətlər üçün 1991-ci ildə tərtib etdiyi TASIS proqramı çərçivəsində TRASEKA layihəsi təşkil edir. Bu layihəni 1993-cü ilin mayında Brüssel konfransında Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yeni müstəqil dövlətlərinin razılığı ilə Avropa Şurası qəbul edib. İndi isə Çin estafeti Avropadan almaq istiqamətində aktiv fəaliyyətə keçib.
2013-cü ildə İpək Yolu layihəsi Çin Xalq Respublikasının sədri Si Tszinpinin "Bir Nəsil Birliyi" adı altında Qazaxıstana səfəri zamanı elan edilib. Layihə İpək Yolu İqtisadi Kəmər və müasir "Dəniz İpək Yolu" adlandırıldı.
Boru kəməri konsepsiyası layihə yollarını, dəmir yollarını, neft və qaz boru kəmərlərini və digər infrastruktur sərmayələrini təsvir etmək üçün istifadə edilib. Layihə ilə Mərkəzi Asiyadan Moskvaya, Türkiyədən Albaniyaya oradan isə Venesiyaya qədər olan nəqliyyat şəbəkəsi nəzərdə tutulub. Layihədə Asiya-Avropa üçün bir yol deyil, dəhlizlər planlaşdırılır. Bu yollar aşağıdakılardır:
Çin-Monqolustan-Rusiya
Çin-Bangladeş-Hindistan-Myanma
Çin-Mərkəzi və Qərbi Asiya
Çin-Hind Çin Yarımadası
Çin-Pakistan
Yol konsepsiyası həqiqətən layihədə dəniz şəbəkəsini təsvir etmək üçün istifadə edilib. Cənub və Cənub-Şərqi Asiyadan Şərqi Afrika və Aralıq dənizindən bir nəqliyyat şəbəkəsinin dəniz səviyyəsində olması planlaşdırılır. Cənubi Çin dənizi Hind Okeanında və Yaxın Şərq Körfəzində vacibdir.
Kəmər və yol; Asiya, Avropa və Afrika inkişaf etmiş Avropa iqtisadiyyatı Şərqi Asiyanın iqtisadi sərhədlərini birləşdirərək iqtisadi inkişaf üçün böyük potensiala malik ölkələri bir araya gətirir. Beləliklə, digər ölkələrlə çoxtərəfli əməkdaşlıq qurmaq planlaşdırılır. Bu qlobal problemlərin həllində daha aktiv rol oynayacaq.
Türkiyə təyin olunan bölgələrdən Çin-Orta və Qərbi Asiya dəhlizinə malikdir. Türkiyədən 65 ölkəyə yayılan bu layihə, 4.4 milyard insanı və qlobal ÜDM-nin (ÜDM) 40% -ni əhatə edir. Layihənin təsiri beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Qlobal iqtisadiyyatlar marşruta inteqrasiya etməyi planlaşdırır və eyni zamanda yerli rifahı inkişaf etdirmək üçün bir vizion təmin edir. Şərqdən Qərbə qədər olan tədqiqat marşrut ölkələrinə investisiya axını artırmaq və bu ölkələrdə məşğulluğun artırılması məqsədi daşıyır.
Layihədə Türkiyə daxil 65 ölkə iştirak etməkdədir. Bu ölkələrin əhatə etdiyi regionlar belədir:
Şərqi Asiya: Çin, Monqolustan
Cənub-Şərqi Asiya: Bruney, Kamboca, İndoneziya, Laos, Malayziya, Myanma, Filippin, Sinqapur, Tayland, Timor-Leste, Vyetnam
Orta Asiya: Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan
Yaxın Şərq və Şimali Afrika: Bəhreyn, Misir, İran, İraq, İsrail, İordaniya, Küveyt, Livan, Oman, Qatar, Səudiyyə Ərəbistanı, Fələstin, Suriya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Yəmən
Cənubi Asiya: Əfqanıstan, Banqladeş, Butan, Hindistan, Maldiv, Nepal, Pakistan, Şri Lanka
Avropa: Albaniya, Azərbaycan, Belarus, Bosniya-Herseqovina, Xorvatiya, Çekya, Estoniya, Gürcüstan, Macarıstan, Latviya, Litva, Makedoniya, Moldova, Çernoqoriya, Polşa, Rusiya, Serbiya, Slovakiya, Sloveniya, Türkiyə, Ukrayna.
Layihəyə daxil olan ölkələr nəzərdən keçirildikdən sonra onların əksəriyyətinin inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatı var və bu ölkələrin ümumi iqtisadiyyat həcmi 21 trilyon dollar təşkil edir. Çox böyük miqyasda olan İpək Yolu layihəsi inkişaf etməkdə olan ölkələrin infrastrukturunun imkanlarını təklif edir və daha böyük bir iqtisadiyyata malikdir. Uzunmüddətli perspektivdə nəzərdən keçirildikdə, bu ölkələr yalnız tranzit nöqtəsi deyil, həm də ticarət marşrutlarının qlobal zəncirinin bir hissəsi olacaq.
Yuxarda qeyd etdiyim nüansları nəzərə alsaq, ABŞ-ın narahatçılığı heç də əbəs deyil. Çin ipək yolunun yenidən qurulmasını reallaşdıra bilsə iqtisadi üstünlük yenidən dənizlərdən quruya keçəcək. Sözsüz ki, Çinin planı reallaşarsa, bu dünyada ABŞ-ın mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxaracaq.
Turan Rzayev,
Qərbi Kaspi Universitetinin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin eksperti