ABŞ prezidenti Donald Tramp İranla nüvə sazişini təsdiqləməkdən imtina edə biləcəkləriylə bağlı bəyanatlar verir. Ümumilikdə, ABŞ-ın İranın nüvə enerjisi araşdırmalarıyla bağlı olduqca narahat olduğunu bilirik. Buna görə də Trampın bu məsələni hər zaman aktual tutması aydın məsələdi.
Aydın məsələdir ki, Prezident Donald Tramp uzun müddətdir sazişin tənqidçisidir və öz seçki kampaniyasının gedişatında onu ləğv edəcəyini bildirirdi. Lakin bir məsələ var ki, Tramp ABŞ -ın sazişdən çıxmaması üçün daxili və xarici təzyiqlərlə üzləşir. Hələ dövlət katibi Reks Tillersonun zamanında məsələ ilə bağlı Avropa və Çin tərəfdaşları ilə məsləhətləşmələr aparılırdı.
2015-ci ildə imzalanmış beynəlxalq sazişə əsasən İran sanksiyaların qismən ləğvi müqabilində öz nüvə proqramını dondurmalıdır. Lakin onun dəstəkdən imtina edəcəyi barədə bəyanatları ABŞ müttəfiqləri və hətta onun öz administrasiyası daxilində narahatlıqla qarşılanmaqdadır. Sadə bir misal çəkim ki, oktyabrın əvvəlindəki Senat dinləmələrində müdafiə naziri Ceyms Mettis sazişdən çıxmağın ABŞ maraqlarına cavab vermədiyini demişdi. Cənab Tramp Tehranı dəfələrlə sazişin "ruhun"a zidd hərəkətlərdə ittiham edib. Hərçənd ki, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi və ABŞ Konqresi hesab edir ki, İran razılaşmaya əməl edir.
Qeyd edim ki, mayın 12-də D.Tramp sanksiyaların “dondurulması”nın uzadılmasına dair qərar verməlidir. Qərar qəbul edilmədikdə sanksiyalar avtomatik bərpa olunacaq.
Təbii ki, məsələyə İran tərəfinin də münasibəti məlumdur. İran XİN rəhbəri Məhəmməd Cavad Zərif bildirib ki, ABŞ prezidenti Donald Tramp mayda sanksiya tətbiqinin dayandırılması qərarının müddətini uzatmayacağı təqdirdə İran nüvə proqramını bərpa edəcək. Əslinə baxdıqda İran tərəfi öhdəsinə düşən məsələlərə riayət edir. Buna görə də İran XİN rəhbəri Məhəmməd Cavad Zərifin dünya ictimaiyyəti İranı nüvə sazişinə birtərəfli şəkildə riayət etməyə çağırmamalıdır fikrində həqiqət var.
Fikrimcə, ABŞ prezidenti Donald Tramp Rusiya və İranla bağlı məsələlərdə ehtiyatla davranmalıdır. Çünki hər iki ölkə Avropa üçün eneji təminatçısıdır. ABŞ isə hər iki ölkəyə qarşı sərt sanksiyalar tədbiq edir. Bu isə həm ABŞ rəsmilərini, həm də Avropa ölkələrini narahat edir. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün deyə bilərəm ki, bu gün ABŞ öz maraqları çərçivəsində hərəkət edir. Öz maraqlarından hərəkət etsə də Avropa Birliyi ölkələrinin də bu maraqlardan çıxış etməsini təmin edir. Bu isə heç də bütün AB ölkələrinə sərf etmir. Əslində, ABŞ-ın dövlət rəsmiləri də Trampın ABŞ-la AB arasındakı çatlaqlar yaratması səbəbindən narazılıq bildirirlər.
Heç kəsə sirr deyil ki, ABŞ-la AB arasında da narazılıqlar mövcuddur. ABŞ-ın Rusiya və İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalardan ən çox AB ölkələri əziyyət çəkir. Çünki İran və Rusiyada cavab tədbiri olaraq AB ölkələrinin təbii yanacağa olan asılığından istifadə edirlər.
Bir məqamı da qeyd edim ki, ABŞ-ın İran və Rusiya başda olmaqla bəzi ölkələrə tətbiq etdiyi iqtisadi sanksiyalar səbəbindən ABŞ dollarından imtina tendensiyası yaranmaqdadır. Bunun ən bariz nümunəsini isə yenə İranda görə bilərik.
İranın Mərkəzi Bankının sədri Vəliyullah Seyfi bildirib ki, həyata keçirilən bir sıra işlərdən sonra xarici ticarətdə dollardan imtina ediləcək. Onun sözlərinə görə, ABŞ İran iqtisadiyyatını sanksiyalarla zəiflətmək istəyir. İran artıq ABŞ dolları ilə ticarəti davam etdirmək niyyətində deyil. V. Seyfi İranda valyuta bazarında yaranan qeyri-sabit vəziyyətin təqsirkarının da ABŞ olduğunu bildirib. Xatırladaq ki, İranın valyuta bazarında dollar və avronun satış qiyməti kəskin şəkildə bahalaşıb.
Belə düşünürəm ki, mayın 12-də D.Tramp sanksiyaların “dondurulması”nın uzadılmasına dair verəcəyi qərarda çox ehtiyatlı olmalıdır. Çünki bu qərarın nəticəsi bu gün olmasa da gələcəkdə ABŞ üçün ağır nəticələnə bilər.
Turan Rzayev,
Qərbi Kaspi Universitetinin Tətbiqi Politologiya Mərkəzinin eksperti
