Son günlər ard-arda baş verən siyasi hadisələr beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini Şərqi Afrikanın təbii ehtiyatlarla zəngin ölkələrindən biri olan Sudana yönəldib. Ölkədə 30 ildir iqtidarda olan Ömər əl Bəşirə qarşı 3 aydır durmadan genişlənən etirazlar və muxalifət hərəkatı ordunun siyasətə müdaxilə etməsinə gətirib çıxardı və nəticədə 11 apreldə Müdafiə Naziri Avad ibn Auf rəhəbərliyi ilə silahlı qüvvələr dövlət çevrilişi həyata keçirdi, Ömər əl Bəşir həbs edildi.
Ancaq bu Sudandakı etirazlara son qoymadı, əksinə xalq etirazları daha da şiddətləndi. Sudandakı çevriliş əslində xalqın arzusu idi. Aylardır ölkənin müxtəlif yerlərinə aksiyalar keçirən müxaliflət qüvvələri daha çox Müdafiə Naziriyliyi qarşısında çevriliş arzusunu şüarlar şəklində dilə gətirirdi. Xalq ordunu vəzifəyə çağırırdı. Ordu höküməti devirmədən əvvəl xalqın əsas niyyəti Bəşirin devrilməsi idi. Çevrilişdən əvvəl xalq nə olursa olsun, “Bəşir devrilsin” deyirdisə, çevrilişdən sonra Avad ibn Aufun rəhbərliyə gəlməsi xalqı daha da hiddətləndirdi. Artıq vətəndaşlar Bəşirin devrilməsiylə kifayətlənmədi, “ikincisi də getsin” deməyə başladılar.
Xalqın içərisində sabiq Müdafiə Naziri Aufa qarşı kinin əsas səbəbi onun illər əvvəl Darfur soyqırımında iştirak etməsi və Bəşirin əsas davamçılarından biri olaraq görülməsindən irəli gəlirdi. Ona görə də Bəşir hakimiyyətini devirmiş hərbi kollegiyanın rəhbəri olan Aufa qarşı etirazlar başladı. Ölkədə fövqəladə hal elan edilməsinə və 19:00-dan sonra vətəndaşların küçələrə çıxmasına qadağa qoyulmasına baxmayaraq, axşam saatlarında minlərlə sudanlı paytaxt Xartumda etiraz aksiyalarını davam etdirdi. Ölkədəki əsas muxalifət təşkilatları ortaq bir bəyanat verərək qeyd etdilər ki, ordu tez bir zamanda ölkənin seçkilərə getməsini təmin etməli və hakimiyyəti sivil siyasətçilərə və siyasi partiyalara ötürməlidir.
Çevrilişdən sonra bütün bu yaşananlar ordu içərisində böyük çaşqınlıq yaratdı. Ordunun siyasi proseslərə müdaxiləsinin əsas səbəbi məhz hadisələrin daha da şiddətlənməsi və vətəndaş qarşıdurmasının yaşanmasının qarşısını almaq idi. Ancaq indi xalqın etiraz oxları ordunun və çevrilişin lideri Aufa çevrilmişdi. Bu vəziyyət ordudakı digər generalları, başda sabiq prezident əl Bəşirin üzünə hakimiyyətinin devrildiyi barədə müraciəti oxuyan Əbülfəttah əl Bürhan olmaqla narahat etdi. Hərbi kollegiya üzvləri Aufun istefasını tələb etdilər. Aufun müqavimətinin mənası qalmamışdı. İllərlə rəhbərlik etdiyi ordu indi onun istefasını tələb edirdi. Nəticədə Auf heç çevrilişdən 24 saat keçməmiş açıqlama verərək istefa verdi. Beləliklə, Sudanda II çevriliş baş tutdu. İlk çevriliş ordunun sistemli bir şəkildə Bəşiri devirməsi, II çevriliş isə hərbi şuranı təsis edən generalların vətəndaş narazılığını nəzərə alaraq Aufu istefaya məcbur etməsiylə nəticələndi.
Sudanda II çevriliş bir daha onu göstərdi ki, Sudan üzərində böyük güclər geosiyasi oyunlar oynayır. Burada ABŞ, Çin və Rusiyanın kritik maraqları var. ABŞ Cənubi Sudanı “müstəqilləşdirən” əsas dövlət hesab edilir. Cənubi Sudanda və Sudanla sərhəd Misirdə özünə yaxın “tərəfdaşları” iqtidara gətirən ABŞ, indi isə bu planı Sudanda icra etməyə çalışır. Təbii ki, ABŞ-ın məqsədi bəllidir. Sudanın Çinin “iqtisadi təsir məkanı” olmasına imkan verməmək. Ancaq ABŞ Sudandakı durumun nə qədər kritik olduğunu da dərk edir. Orada Liviya və Suriyada buraxdığı kobud səhfləri təkrarlamaq istəmir. Ona görə də maraqlarına zidd siyasət yürüdən iqtidarı devirmək üçün radikal addımlara əl atmır. “Yumuşaq keçid” ssenarisini izləyir. Bu ssenariyə uyğun olaraq ordu xaqlın etirazlarının nəticəsində iqtidarı devirir, budəfə xalq ordunun çevriliş liderini dəyişməsini istəyir və ordu bununla da hesablaşır. Hazırda Sudanda yaranmış siyasi stuatsiya onu deməyə əsas verir ki, burada ordu ən legitim siyasi insitut tək xalqın maraqlarına xidmət etməyə və xalqın dəstəyini qazanmağa səy göstərir. Niyə? Çünki ABŞ Liviyada, Suriyada yaşanan vətəndaş qırğınının Sudanda baş verməsindən çəkinir və bu onun maraqlarına ziddir. ABŞ-ın hədəfi sadəcə Afrikada yeni nüfuz dairəsi formalaşdırmaq və eynən ərəb baharında olduğu kimi demokratik inqilablar və yumuşaq çevrilişlərlə Çin və Rusiyayla sıx əməkdaşlıq edən iqtidarları devirməkdir. Bu Trampın “Çin savaşı” strategiyasının II hissəsidir. (Qeyd edək ki, Çin bir kəmər bir yol layihəsi əsasında ən böyük investisiyanı Afrika regionuna qoymuş və qısa müddətdə Afrika neftinin əsas alıcısına çevrilmişdir)
Yaxın və Orta Şərq siyasəti üzrə mütəxəssis Dr. İsmail Numan Telci Afrikada yeni bir baharın başladıldığını qeyd edərək, bildirib ki, “Müsəlman Afrikasına, xüsusən də Liviya, Əlcəzair və Sudanda baş verənlər 2010-cu ildə “Ərəb baharı”nın formalaşması zamanı yaşananları xatırladır. Eyni ssenari və eyni stuatsiyalardır. Ona görə də belə hesab edirəm ki, Əlcəzair və Sudanda baş verən xalq hərəkatı və çevrilişlər digər Afrika ölkələrinə də yayıla bilər. Buna səbəb buradakı əksər liderlərin 20 ildən çoxdur hakimiyyətdə qalması və Afrika regionunun yeni geosiyasi tendensiyada böyük güclərin mübarizə meydanına çevrilməsidir. Görünən odur ki, burada regional dəyişikliklər qaçınılmazdır. Bu regiondakı dövlətlər də gec-tez demokratikləşəcəkdir. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, regional maraqları olan qüvvələr Sudanda da əyani şəkildə görüldüyü kimi demokratik dəyişimləri əngəlliyir. Xalqın etiraz və aksiyalarla bir hökuməti devirib, digər hökuməti formalaşdırmasına imkan verilmir, ya ordu müdaxilə edir, ya da başqa dövlətlər”.
Buna səbəb regionda aktiv siyasət yürüdən Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-nin status-kvonun dəyişilməsinə əngəl törətməsidir. Xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanı Liviyada general Həftəri maliyyələşdirməklə özünə (və təbii ki, müttəfiqi ABŞ-a) yaxın siyasi qrupları hakimiyyətə gətirməyə səy göstərir. Səudiyyədən daha böyük oyunçular ABŞ, Rusiya və Çindir. Əvvəllər Afrika sadəcə ABŞ və Qərbin maraq dairəsi daxilində idi. İndi bu regiona Çin və Rusiyanın təsiri getdikdə güclənir. Ona görə də Afrika maraqların toqquşduğu geosiyasi məkan halına gəlmişdir və belə olan halda “Afrikada bahar” qaçınılmaz sonluqdur.
Nicat İsmayılov
