Liviyanın keçmiş lideri Müəmmər Qəddafi devrildikdən sonra ölkədə sabitlik təmin edilə bilinməmiş və 2014-cü ildə keçirilən seçkilərdən sonra ölkədə iki hakimiyyət formalaşmışdı: Misir sərhəddinə yaxın Tobrus mərkəzli Nümayəndələr Məclisi (Xəlifə Həftar hökuməti) və Tripoli mərkəzli Milli Konvensiya Höküməti (Fayiz əs-Sərrac hökuməti)
Türkiyənin Liviya planı uğursuz oldu
Qəddafi devrildikdən sonra Türkiyənin Liviya siyasəti də başdan-başa dəyişdi. Türkiyə üçün “müttəfiq Liviya” hər zaman çox önəmli bir geosiyasi kart olub. Çünki bu Türkiyənin Aralıq dənizində möhkəmlənməsi və ucuz enerji mənbələrinə yiyələnməsi üçün çox vacib bir detaldır. Ona görə də Türkiyə Qəddafi devrildikdən sonra Liviyada özünə yaxın bir lideri və ya qrupu hakimiyyətə gətirməyə çalışırdı. Liviyada 2017-ci ildə təmin edilən atəşkəs və nisbi sakitlik dövrü Türkiyənin bu ölkə üzərində siyasi prestiji üçün çox önəmli idi. Türkiyənin hədəfi ölkədə qarşı-qarşıya gələn qrupları barışdırmaq, uzlaşdırmaq və mediatr rolunu oynamaq idi, lakin hadisələr elə cərəyan etdi ki, Türkiyə birdən-birə siyasi proseslərə istiqamət verən subyektdən, birbaşa siyasi proseslərin aktoru olan oyunçuya çevrildi. Bu artıq, Türkiyənin siyasi uğursuzluğu demək idi.
Liviya uğrunda kimlər rəqabət aparır?
Liviyada təmin edilən nisbi sabitlik uzun çəkmədi. Misir, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-nin silah və maliyyə dəstəyi ilə Tobrusda mövqeylənən Liviya Milli Ordusu Milli Konvensiya hökümətinin nəzarət etdiyi məntəqələrə ardıcıl hücumlar təşkil etdi. Ordunun başında duran general Xəlifə Həftar hədəflərinin paytaxt Tripoli olduğunu və bütün Liviyanı yenidən birləşdirməyə çalışdıqlarını açıq bir şəkildə elan etdi. Beləliklə, Liviyada vətəndaş müharibəsinin tərəfləri məlum oldu: Türkiyə, Qətər Mərkəzi Tripoli olan Milli Konvensiya Hökümətinə və bu hökümətin tabeliyindəki islamçı qruplara dəstək verdilər. Qarşılarında isə Misir, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-nin dəstəklədiyi Xəlifə Həftərin ordusu dayandı. Burada ən diqqət çəkici məqam Türkiyənin keçmiş müttəfiqi Səudiyyə Ərəbistanı ilə qarşı-qarşıya dayanmasıdır. Lakin unutmaq olmaz ki, Ərəb baharından sonra islam coğrafiyasına liderlik yarışı Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında başlanmışdı. Yəni, bu iki dövlət artıq müttəfiq deyil, rəqibdirlər.
Bu arada adı çəkilən dövlətlər Liviya üzərində ciddi rəqabət aparan əsas oyunçular oldular. Liviya üzərinə siyasi oyunlar oynayan və sözügedən rəqabətdə qüvvələr balansını tez-tez dəyişdirən dövlətlər isə ABŞ, Fransa və İtaliya oldu. Fransa Liviyadakı amansız münaqişədə Liviyanı birləşdirə biləcək gücün arxasında durmağı seçir və Tripolidəki Fayiz əs-Sərrac hökumətinin bunu bacarmayacağını, bacarsa belə islamçı qüvvələrin Liviya kimi bir geostrateji kartı əlində tutmasını istəmir. Ona görə də Fransa Həftarı dəstəkləyir. Lakin Fransa ilə son zamanlar ulduzu heç cür barışmayan İtaliya Həftarı deyil, Türkiyə ilə eyni mövqede duraraq, Sərrac hökümətini dəstəkləyir. Çin və Rusiya regiona çox müdaxilə imkanlarına sahib olmasalar belə onlar da Türkiyənin və islamçı qruplarının Afrikada möhkəmlənməsindən razı deyillər.
ABŞ Liviyada əsas oyunqurucudur...
ABŞ isə bir super güc kimi bütün bu qüvvələrin fövqündə durub, o tərəf deyil, oyunqurucudur. Təbii ki, Səudiyyə, Misir və BƏƏ ABŞ razılığını almadan Liviya oyununa girə bilməzdi, lakin onların oyuna qoşulmasına imkan verən ABŞ Türkiyə və Qətərə də göz qırparaq, “Liviyada sizi dəstəkləyirəm” deyir və əslində Orta Şərqdə türklərlə ərəbləri üz-üzə qoyur.
ABŞ Liviyada bütün ssenarini ən başından quran və müxtəlif siyasi fiqur və dövlətlərin vasitəsilə bu siyasəti icra edən dövlətdir. Böyük Orta Şərq planı əsasında Orta Şərqdə ərəb baharını formalaşdıran və dəstəkləyən, buradakı regional güclər arasında qüvvələr balansını öz xeyrinə dəyişən ABŞ bu dəfə bu planı Afrikada həyata keçirir. Afrikada ard-arda Əlcəzairdə, Sudanda, Efiyopiyada dövlət çevrilişlərinin yaşanması və Liviyanın böyük bir qisminin Xəlifə Həftarın əlinə keçməsində ABŞ-ın rolu danılmazdır.
Bununla birlikdə, ABŞ-ın Afirkadakı dəyişikliklər fonunda əsas hədəfi bəllidir və konkretdir: Afrika kimi əhəmiyyətli enerji mənbəsini (Dünyanın neft ehtiyyatlarının 7,2, təbii qaz ehtiyyatlarının isə 7,3 %-inə sahibdir) Çinin əlinə buraxmaq istəmir. Çünki Afrika enerjisinə sahib olan Çin, ABŞ-dan daha böyük güc halına gələ bilər...
Liviya - Türkiyə münaqişəsi necə yarandı?
Türkiyə ilk dəfə Liviyaya NATO tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar zamanı 2011-ci ildə daxil oldu. Qəddafiyə qarşı həyata keçirilən hərbi əməliyyata havadan dəstək verən Türkiyə özü-özünə yeni bir Liviya problemi yaratdı.
Liviyada Sərrac hökümətini dəstəkləyən Türkiyə əslində islamçı qrupları ölkədə iqtidara gətirmək üçün 7 ildir çalışır. Ona görə də Türkiyə Həftarın Tripolini ələ keçirməyə çalışmasını çox böyük narahatlıqla qarşıladı. Ərdoğan Həftarın 4 apreldən başlayan hücumlarına belə reaksiya verdi: “Liviyalı qardaşlarımızı tək buraxmayacağıq, arxalarındayıq”. Bundan sonra Həftarın hücumlarına müqavimət göstərə bilməsi üçün Türkiyə Tripoli hökümətini silahlandırmağa başladı. Qətər də öz növbəsində maliyyə yardımları həyata keçirdi. Türkiyənin Sərrac hökümətini dəstəkləməsinə Fransa və Səudiyyədən ciddi etirazlar gəldi. Ən son 20 iyunda Liviyaya silah daşıyan türk gəmisi ələ keçirildiyi zaman Ərdoğan açıqca etiraf etdi: “Bəli, Liviyadakı höküməti dəstəkləyirik və biz pis bir iş görmürük. Liviyada BMT-nın rəsmi şəkildə tanıdığı dövlətlə hərbi əməkdaşlıq edirik”.
4 apreldə Tripolini ələ keçirilməsi üçün əməliyyata başlamaq əmri verən Xəlifə Həftər 22 apreldə Giryan yaxınlığında ağır məğlubiyyətə uğradı. Giryan Tripoliyə açılan qapı olaraq görülürdü. Giryandakı məğlubiyyət Həfatın ordusunun sürətli irəliləyişini dayandırdı. Və bu məğlubiyyətdə Türkiyənin xüsusi rolunun olduğu şübhəsizdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Liviyada 4 apreldən bu yana yenidən şiddətlənən vətəndaş müharibəsində 205 nəfər ölüb, 913 nəfər yaralanıb.
Liviya Milli Ordusunun mətbuat katibi Mismarinin də Türkiyəyə qarşı təhdidləri bu hadisədən sonra başladı. 29 iyunda Türk gəmiləri və təyyarələrini düşmən hədəf elan edən Mismari ölkədəki türk vətəndaşların da həbs edilcəyini bildirmişdi. Belə də oldu və 6 türk dənizçi həbs olundu. Bundan sorna Türkiyənin Müdafiə Naziri Hulusi Akar “Girovlar buraxılmasa şiddətli cavab verərik” təhdidindən sonra Həftarın əsgərləri 6 dənizçini sərbəst buraxdılar. Lakin Liviyada yaşayan türklər üçün təhlükə hələ də keçməyib.
Ona görə də Türkiyə hər an Liviyaya hərbi müdaxilə edə bilər. Bunun üçün Türkiyənin özünəməxsus haqlı səbəbləri var. Əvvəla, Liviyadakı Həftar qüvvələri açıq bir şəkildə Türkiyə və müttəfiqlərini hədələyib və əslində Türkiyə beynəlxalq hüququn tərəfində durduğu qüvvələri dəstəkləyir. İkinci və ən böyük səbəbsə Şərqi Aralıq dənizi məsələsidir.
Türkiyə özünə qarşı qurulan planları pozmaq üçün Liviyanı itirməməlidir...
Belə ki, son dövrlərdə Şərqi Aralıq dənizində yeni enerji savaşı başlayıb desək, yəqin ki, yanılmarıq. İsrail, Yunanıstan, Cənubi Kipr və Misir Şərqi Aralıq dənizində aşkarlanan yeni enerji yataqlarındakı təbii qazı Avropaya və dünyaya daşınması üçün yeni bir kəmər çəkməyi planlaşdırır. Lakin Türkiyə, Şimali Kipr və Liviya bu plandan kənarda saxlanılıb. Baxmayaraq ki, bu dövlətlərin hər biri Şərqi Aralıq dənizi dövlətidir. Şimali Kiprinin müstəqilliyi dünya tərəfindən tanınmır, İsrail və Yunanıstan isə Liviyadakı vətəndaş müharibəsindən istifadə edib tez bir zamanda bu layihəni reallaşdırmağı planlaşdırır. Türkiyə isə özünü enerji transnferində kənarlaşdıran bu ittifaqa qarşı ən tutarlı cavabı Liviyada verə bilər. Çünki Liviyanın yerləşdiyi mövqe layihə üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, Liviya həm enerji resursları mərkəzidir, həm də nəzərdə tutulan kəmər üçün əlverişli koridordur. Bütün bu səbəblərdən dolayı Türkiyə Liviyadakı oyunlarda əsas aktora çevrilib. Bu oyunda Türkiyə uduzsa Aralıq dənizindəki enerji ehtiyatlarından və ondan gələcək gəlirdən məhrum olacaq...
Nicat İsmayılov
