"BBC" Çinin nəzarət düşərgələrində saxlanılan yüz minlərlə müsəlman Uyğun türkü haqqında sənədlər əldə edib. Çinin qərbindəki Şincan əyalətində 3 mindən çox insanın şəxsi məlumatlarını əks etdirən bu sənədlərdə uyğurların gündəlik həyatlarına dair detallar mövcuddur.
Eurasia Diary "bbc.com"a istinadən xəbər verir ki, 137 səhifədən ibarət olan və bir çox qrafikin olduğu sənədlərdə nə qədər dua etdikləri, nə geyindikləri, gün ərzində kimlərlə ünsiyyət qurduqları və ailə üzvləri ilə münasibətləri də yer alır.
Çin isə bu barədə yalnış bir şey etmədiyini, "terrorla və radikal dini qruplarla mübarizə apardığını" deyir. Keçən il də Şincan əyalətindən məlumat sızdıran bir nəfərin yenidən risk alaraq, sənədləri sızdırması ilə yeni məlumatlar üzə çıxmış oldu.
Sənədlərdən birində daha əvvəl çinli səlahiyyətli şəxslər tərəfindən jurnalistlərin aparıldığı, BBC-nin də getdiyi düşərgələrdən birində qalan 311 nəfərin keçmişləri, qohum və dostları ilə qurduğu münasibətlər detallı şəkildə yer alır.
Bu məlumatlardan sonra isə qərar verilir: Düşərgədə qalmalı, yoxsa, sərbəst buraxılmalı?
Düşərgədən ayrılan bəzi insanlar haqqında məlumatların ardından "geri gətirilməli" ya da "sərbəst qala bilər" qərarı alındığı görülür. Məsələn, sənədlərin birində 38 yaşlı Həlçəm adlı bir qadının düşərgədən sərbəst buraxıldıqdan illər sonra yenidən tutulduğu qeyd olunub. Bunun üçün isə səbəb olaraq göstərilib: "İllər öncə hicab taxmışdı".
Sadəcə pasport müraciəti etdiyi üçün də düşərgəyə gətirilənlər var. Buna görə Şincandan kənara çıxmaq istəyən Uyğur türklərinə də "radikal" kimi baxılır.
Sənədlərdəki digər bir qeydə görə, 34 yaşlı Memetohti adlı şəxs "praktiki olaraq risk təşkil etmədiyi" halda sadəcə pasport müraciəti etdiyi üçün düşərgəyə gətirilib. 28 yaşlı Nurmemet adlı başqa bir şəxsin düşərgəyə gətirilmə səbəbi isə belə açıqlanıb: "Bir linkə klikləyib və bilmədən xarici bir sayta daxil olub".
Sözügedən 311 nəfərin hamısı şimali Şincandakı Xotan şəhərinə yaxın, əhalisinin 90%-i Uyğur türkləri olan Qaraqaş bölgəsində yaşayır. Çin son illərdə bölgəyə ölkədə üstünlük təşkil edən etnik qrup olan Xanlardan milyonlarla insanı köçürür. Bu da bölgədə münaqişələrə yol açır.
Bu münaqişələrin nəticəsində zaman-zaman şiddət hadisələri yaşanır və Çinin bu hadisələrə reaksiyası sərt olur. Bu səbəbdən təkcə Uyğur türkləri deyil, Şincandakı digər müsəlman azlıqlar olan qazaxlar və qırğızlar da bənzər şəkildə tutulurlar.
Bu 311 nəfərlik siyahıdakı hər kəsin xarici ölkələrdə yaşayan bir qohumu var ki, bu da Çin tərəfindən "potensial sədaqətsizlik" olaraq görülür və bu şəxslərin hamısı təkcə bu səbəb olsa belə düşərgələrə aparılırlar.
Onlardan biri olan 65 yaşlı Yusif adlı şəxsin 2 qızının 2014 və 2015-ci illərdə hicab taxdığı, oğlu isə "siyasi İslama meyli" olduğu yazılır. Ailəsi ilə şübhələrdən dolayı Yüsifin "düşərgədəki təliminə davam etməsinə" qərar verilib.
Yanlışlıqla xarici bir sayta daxil olan şəxsin "İJOP" bildirişi (hər kəsin telefona yükləməsi məcburi olan bir proqram. Bu proqram vasitəsi ilə dövlət insanlara nəzarət edə bilir.) səbəbi ilə araşdırıldığı və tutulduğu qeyd edilib. "İJOP" süni intellekti nəzarət edilən şəxsin fəaliyyətlərini incələyərək, səlahiyyətli şəxslərə bildiriş göndərir.
Sızdırılan sənədlərdə 88 nəfərin sadəcə "etibarsız" olduqları üçün düşərgələrə gətirilməsinə qərar verildiyi qeyd olunub. Bu şəxslər üçün başqa bir səbəb göstərilməyib.
Çin dövləti Şincanla bağlı siyasətində isə "xalqın dini azadlıqlarına hörmət edildiyini" bildirir və düşərgələrdə radikal qruplarla, "terorizmlə" mübarizə apardıqlarını sadəcə terror iddiaları ilə cəza almış şəxslərin düşərgələrə apardıqlarını qeyd edir.
Lakin BBC-nin əldə etdiyi sözügedən sənədlərdə bu insanlara qarşı cinayət, istintaq və cəza məlumata rast gəlinmir. Düşərgələrə göndərilmə səbəbi olaraq, pasport müraciətləri, bir qohumun xarici ölkədə yaşaması, ailəsinin görüşləri və ya "etibarsızlıq" olaraq göstərilir.
Sənədlərdə ən çox yer alan səbəb isə "Çinin qatı ailə planlama qaydalarına əməl etməmək" olaraq göstərilir. İcazə veriləndən daha çox uşaq sahibi olmaları Çin dövlətinin gözündə Uyğur türklərinin öz adət-ənənələrinə Çin dövlətinə olan bağlılıqlarından daha sadiq olduqları anlamına gəlir.
Amsterdamda yaşayan Uyğur türkü olan Asiyə Əbdüahəb BBC-yə sənədlərlə bağlı belə deyir:
"Sənədin üzərində rəsmi bir damğa olmasa da, bu məlumatlar həqiqətdir. Bu məlumatlar insanların həyatı haqqında özəl bilgilərdir və Çin bunu açıq şəkildə paylaşmazdı. Buna görə də, Çin dövlətinin bunun həqiqət olmadığını iddia etməsi mükün deyil."
Sürgündə yaşayan bütün digər Uyğurlar kimi Əbdülahəb də Çindəki ailəsi isə əlaqə qura bilmir.