1918-ci ilin mart ayında törədilən soyqırımla bağlı əsas sənədlər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) dövründə yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissyiasının topladığı sənədlərdir.
Bunu bu gün Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Tarix İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə “Azərbaycanın multikultural mühitinə təhdidlər: erməni vandalizmi və soyqırımı siyasəti – son 100 il” adlı konfransda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun direktoru Yaqub Mahmudov deyib.
Onun sözləri görə, 26 Bakı Komissarlarının yaratdığı hakimiyyət əslində erməni daşnak hakimiyyəti olub:
"Stepan Şaumyanın mart soyqırımından sonra Leninə göndərdiyi məktub vasitəsilə bunu bir daha təsdiqləyib. Onun Leninə məktubunda Bakıya 4 min erməni daşnak qüvvələri cəlb etdiyini, Bakının azərbaycanlıların yaradacağı dövlətin paytaxtı olacağını qeyd edib. Hamazasp da Şaumyanın göstərişi ilə Qubada və digər ərazilərdə soyqırımlar törədib. Böyük dövlətlərin və Osmanlı imperiyasının bəzi siyasi dairələrinin təzyiqi ilə Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1918-ci il mayın 29-da qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanı ətrafındakı 9 min kvadrat kilometrlik ərazi ilə birlikdə ermənilərə güzəştə gedib".
Onun sözlərinə görə, sənədlər sübut edir ki, erməni tərəfi Batumi danışıqları və müqavilələrinə əsasən, İrəvan və ətrafındakı Azərbaycan torpaqlarının onlara verilməsi müqabilində üzərinə bir neçə öhdəlik götürmüşdü:
"Batumi danışıqları zamanı əldə olunmuş razılığa görə, ermənilər Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından imtina edəcəkdilər. Öhdəliklər sırasında Ermənistan hökumətinin erməni silahlı qüvvələrinin ən tez bir zamanda Bakıdan çıxarılması üçün bütün qüvvələrini səfərbər edilməsi, Azərbaycan qəzalarında ermənilər tərəfindən müsəlmanlara qarşı kütləvi qırğınlar həyata keçirilsin. Daha sonra Ermənistan hökuməti İrəvanda və yeni yaradılan erməni dövlətinin digər ərazilərində müsəlmanların sərbəst dini ibadət, mədəniyyət, siyasi və ana dilində təhsil almaq hüquqlarını təmin etməyi öhdəsinə götürmüşdü. Amma ermənilər məqsədlərinə nail olduqdan sonra üzərilərinə götürdükləri bütün öhdəlikləri birtərəfli qaydada pozdu və işğalçılıq siyasətini davam etdirdilər. Bununla həm Batumi müqavilələrinin müvafiq maddələri, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı öz hüquqi qüvvəsini itirib".
Yaqub Mahmudov qeyd edib ki, 9 min kvadrat km ərazi ermənilərə bir daha azərbaycanlılara qarşı ərazi iddiaları irəli sürülməsi üçün verilib:
"Ararat Respublikası 1918-ci il mayın 29-da elan edilib. Azərbaycan hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski həmin ilin iyulunda Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə məktib yazıb ki, ermənilərə xəbər edin ki, əgər Dağlıq Qarabağla bağlı iddialarından əl çəkməsələr, 9 min kv. km ərazinin ermənilərə verilməsi barədə qərarı ləğv edəcəyik. Cümhuriyyət qurucuları 2 ay sonra ermənilərə dövlət yaratmaq üçün 9 min kvadrat km ərazinin verilməsinin səhv olduğunu anlayıb".
