Bu gün 21 sentyabr Beynəlxalq Sülh Günüdür. Beynəlxalq Sülh Günü 1981-ci ildə BMT tərəfindən təsis edilib. İlk Sülh Günü 1981-ci ilin sentyabrında qeyd olunub.

Beynəlxalq Sülh Günü hər il qeyd olunsa da dövrümüzün dünyası sülhdən çox uzaqdır. Ona görə də bu məqalədə beynəlxalq sülh gününün əhəmiyyətindən deyil, dünyada təmin edilə bilməyən qlobal sülhdən və onun formalaşmasına mane olan səbəblərdən danışacağıq.

Əslində mahiyyət etibarilə beynəlxalq sülhün təmin edilməsi BMT-nin ən ali və ən əsas missiyasıdır. Lakin hal-hazırda sülhə olan təhdidlər o qədər artmış və dövlətlərarası münasibətlər o qədər kəskinləşmişdir ki, sülhü təmin etmək qeyri-mümkün xarakter almağa başlamışdır.

Bəs beynəlxalq sülhü necə əldə etmək olar?

Beynəlxalq sülhü əldə etmək üçün beynəlxalq nizam formalaşdırılmalıdır. Beynəlxalq nizam beynəlxalq münasibətlər sistemində dövlətlərin davranış qaydalarını özündə ehtiva edən bir sistemdir. Bu isə qlobal güclər tərəfindən formalaşdırılır. Bu qlobal güclər beynəlxalq münasibətlər sistemində xüsusi yeri və təsiri olan böyük dövlətlər, super güclərdir. Beynəlxalq aləmdə sülhü pozan əsas amil “anarxiya”dır. Məhz beynəlxalq nizam sistemdə olan anarxiyanın qarşısını alır, əhatə dairəsini azaldır.

Beynəlxalq nizama örnək kimi, mondualist dünya nizamı, çoxqütblü dünya nizamı, təkqütblü dünya nizamı və s. qeyd edilə bilər. Bu nizamların hər biri dünyanın geopolitik anlamda böyük güclər tərəfindən bölüşdürülməsinin nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırki dünya nizamı keçid dövrünü yaşayır. Beləki, SSRİ-nin süqutundan sonra meydana gələn təkqütblü nizam öz yerini çoxqütblü nizama ötürməyə başlayıb. Dünya siyasətində müşahidə edilən bir çox qlobal böhran və münaqişələrin də təməlində məhz bu amil durur: “Keçid dövrü”. Keçid dövrü hal-hazırki dünyada sülhün təminatı üçün maksimum təhlükə olaraq görünən dövlətlərarası münasibətlərdə anarxiyanın təməlini qoyur.

“İkiqütblü dünya nizamında sülhün təmin edilməsi üçün beynəlxalq şərait yaradılmışdı. Beləki, öz aralarında münaqişə yaşayan SSRİ və ABŞ dünyanı bütün Soyuq müharibə dövründə öz aralarında bölüşdürmüş və nəzarət etdikləri regionlarda sülhü qorumaq üçün əllərindən gələni etmişlər. Bu iki supergücün rəqabəti zamanı dünyada münaqişələrin sayı indikinə nisbətən dəfələrlə az idi. Çünki dünya dövlətləri sosialist və ya kapitalist bloka qoşulur və xarici siyasətlərini bu iki qütbə əsaslanaraq yürüdürdülər. Ən önəmli məqam isə ondan ibarət idi ki, bu “ikili bloklaşma” dövlətlərin anarxik fəaliyyətinə mane olurdu. Ona görə də o dövrdə münaqişələrin və gərginliklərin sayı çox az idi.

Beynəlxalq sülhü təmin etməyin əsas yolu da məhz iki qütblü dünya nizamını formalaşdırmaqdan ibarətdir. Beynəlxalq sülhü təmin etmənin digər bir yolu isə beynəlxalq hüququ formalaşdırmaq və onu qoruyan təsisatı yaratmaqdır. Yəni, əgər bir dövlət sülhü pozaraq beynəlxalq hüquqi prinsipləri tapdalayırsa dərhal ona qarşı cəza mexanizmi işə düşməlidir. Ancaq bu gün sülhü pozan böyük güclərə qarşı heç bir təşkilat və ya dövlət cəza tədbirləri həyata keçirə bilmir.

Beynəlxalq sülhü təmin etməyin yollarından biri də BMT-nin səlahiyyətlərinin artırılması və onun qətnamələrinə əməl etməyin məcburi olmasını təmin etməkdir.

Sülhə nə mane olur?

Sülhə mane olan bir çox arqument var. İlk qeyd edə biləcəyimiz arqument dünyada silahlanmanın günü-gündən artmasıdır. Bundan əlavə əsas səbəblər kimi dövlətlərin sosial-iqisadi problemlərini, beynəlxalq münasibətlər sistemində nəzarət mexanizminin olmamasını, etnik münaqişələri, terrorizm problemini, dövlətlərin qarşılıqlı maraqlara deyil, yalnız öz maraqlarına əsaslanan siyasi xətti izləməsini və s. qeyd edə bilərik.

Beynəlxalq sülhün təməlində nə durur?

Beynəlxalq sülhün təməlində beynəlxalq əməkdaşlıq durur. Dövlətlər faktiki olaraq iqtisadi cəhətdən bir-birlərinə möhtacdırlar. Qapalı iqtisadiyyatın iqtisadi inkişafa mane olması faktı SSRİ və Şimali Koreya kimi təcrübələrlə sübut olundu. Beynəlxalq sülh üçün xüsusən də, böyük dövlətlər sanksiya və təzyiq, təcrid və proteksionizm kimi qlobal iqtisadiyyata zidd siyasi xəttlərdən imtina etməli, beynəlxalq əməkdaşlığı intensivləşdirəcək addımlar atmalıdırlar.

Nicat İsmayılov