- Mən də çox böyük təəssüf hissi ilə oxudum o müsahibəni… Bu sözləri inqilabın 40-cı ildönümü münasibətilə Tehranda keçirilən yürüşdə İran Prezidenti Həsən Ruhani bildirib. O, ölkəsinin son iki əsrdə xeyli torpaq itirdiyi söyləyib, daha sonra hətta qeyd edib ki, Qafqazda yerləşən ərazilərin böyük bir hissəsi xain Qacar şahları dövründə ölkədən ayrılıb. Körfəzin cənubunda yerləşən həmin ərazilərdə hazırda bir neçə ölkə yaradılıb. Biz güman edirik ki, Həsən Ruhani o qədər də tarixdən xəbərsiz olamadığı üçün yaradılan ölkə dedikdə Ermənistan Respublikasını nəzərdə tutur…

Lakin, Həsən Ruhani iki müqavilə ilə (Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrini nəzərdə tuturdu) İranın şimalının ana vətəndən qoparıblar - deyəndə ad çəkməsə də, əfsuslar olsun ki, Azərbaycanı nəzərdə tutması heç də şübhə döğurmur... Fikrimizcə siyasətçi üçün, ölkə başçısı üçün bu cür populist, saxta fikirlər səsləndirmək düzgün deyil!

- Gülüstan və Türkmənçay müqaviləsinin mahiyyəti nədən ibarətdir və bu müqavilələrdən əvvəl doğurdanmı Azərbaycan İran torpağı hesab edilirdi?

- Azərbaycanın dövlətçilik tarixi var. Hətta deyə bilərik ki, bir çox yaxın qonşularımızdan qədim olan tariximiz var. Biz Qafqaza gəlmə xalq deyilik, avtoxton əhaliyik biz. Bunu təsdiq edən tariximiz, tarixi salnamələrimiz, antik və qədim dövrə aid yazılı abidələrimiz, kitabələrimiz mövcuddur. Biz ermənilər kimi uydurma, qondarma faktlara söykənərək populist çıxışlar etmirik...

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya İmperiyasının Qafqazda işğalçı fəaliyyəti Qacarları ciddi şəkildə narahat edirdi. Bu güclənməyə qarşı Qacarlar ilə İngiltərə arasında hətta yeni müqavilə də bağlanmışdı. Bu proseslərin davamı olaraq, 1813-cü ilin 12 oktyabr tarixində Rusiya İmperiyası ilə Qacarlar dövləti arasında tarixi Azərbaycanın ərazisini Rusiya ilə İran arasında bölən birinci müqavilə imzalandı. Bu Gülüstan sülh müqaviləsi idi.

Qacarlar, bilirsiniz ki,  İranda 1796-1925-ci illər arasında hakimiyyətdə olmuş Azərbaycan sülaləsidir. Bu o həmin yeddi Qızılbaş-türk tayfalarından biri Qovanlı Türk tayfasından olan Qacarlar idi ki, vaxtilə Səfəvi sülaləsini Azərbaycanda və İranda hakimiyyətə gətirmişdi.

Müqavilə Dağıstanın, Gürcüstanın, bugünkü Azərbaycan Respublikasının əksər hissəsinin və hal-hazırkı Ermənistanın şimal torpaqlarının Rusiya İmperiyasına keçməsini rəsmiləşdirirdi.

11 maddədən ibarət müqavilə ilə Rusiya İmperiyası və Qacarlar dövləti arasında mövcud olmuş düşmənçilik və narazılığa son qoyulurdu. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Azərbaycan ərazisi iki yerə bölünür, Rus ticarət gəmilərinə əvvəlki qayda üzrə Xəzər sahilləri yaxınlığında üzmək və onlara yan almaq hüququ və s. güzəştlər verilirdi…  

Rusiya İmperiyası ilə Qacarlar dövləti arasında İkinci Rusiya-İran müharibəsini bitirən Türkmənçay müqaviləsi imzalandı. Müqavilə 10 fevral 1828-ci ildə Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində imzalanıb. Bu müqaviləyə əsasən, Gülüstan sülhündə Rusiyaya keçən ərazilərdən başqa, İran İrəvan, Naxçıvan və Talış xanlığının özlərində qalmış hissəsinin də Rusiya İmperiyasının ərazisi olduğunu qəbul edirdi. İki imperiya arasında sərhəd kimi Araz çayı qəbul edilirdi. Rusiyaya keçən torpaqlar hal-hazırkı Ermənistan Respublikasının ərazisini, Naxçıvanın ərazisini, Azərbaycan Respublikasının cənub bölgəsinin bir hissəsini və indi Türkiyə Cümhuriyyətinin ərazisi olan İğdır bölgəsini əhatə edirdi.

Bu müqavilələr əsalində bütöv Azərbaycan ərazisinin iki güclü «qonşu» dövlətlər arasında bölüşdürülməsi idi…

- Azərbaycan xanlıqları bu müqavilələrdən öncə müstəqil dövlət qurumları hesab edilə bilərmi?

- Azərbaycanın XVIII əsrin ikinci yarısındakı tarixi əslində müstəqil və yarımasılı dövlət qurumlarının - xanlıqların tarixindən ibarətdir. Azərbaycan ərazisində ilk müstəqil xanlıqların yaranması XVIII əsrin 40-cı illərinə aiddir. Onların bəziləri Nadir şah dövlətinin süqutundan sonra meydana gəlmişdisə, digərləri hələ Nadir şahın hökmranlığı dövründə İran əleyhinə mübarizə nəticəsində formalaşmışdı və tam müstəqil siyasət yürüdürdü. Bunlardan tarixi Azərbaycan dövlətləri olan Şəki xanlığı, Qarabağ xanlığı, Quba xanlığı, Lənkəran (Talış) xanlığı, Bakı xanlığı, Gəncə xanlığı, Dərbənd xanlığı, hətta doqquz əsr mövcud olmuş - Şamaxı xanlığı, Naxçıvan xanlığı, İrəvan xanlığı, Qaradağ xanlığı, Təbriz xanlığı, Marağa xanlığı, Ərdəbil xanlığı, Urmiya xanlığı, Xoy xanlığı, Maku xanlığı, Sərab xanlıqları olduğunu qeyd etmək lazımdır.

- Türkmənçayın Azərbaycanın gələcəyinə təsiri necə oldu?

- Gülüstan müqaviləsi və ondan sonra imzalanan Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində Azərbaycan ərazisi iki yerə parçalanmış oldu. Bir xalq, iki dövlət arasında torpaq, ərazi, siyasi nüfuz dairəsi bölgüsündə iki yerə parçalandı... Müxtəlif dövrlərdə birləşmək üçün cəhdlər olmasına baxmayaraq hələ ki buna nail ola bilməmişik.

- İran tarixçilərinin bu məsələdəki mövqeyi nədən ibarətdir?

- Maraqlısı budur ki, bizim deyəsən qonşu barədə bir qədər bəxtimiz gətirməyib... Bir tərəfdən torpağımıza erməni təcavüzü, bir tərəfdən də tariximizi saxtakarlaşdırmağa yönəlmiş İran xisləti. Bir çox İran alimləri bizim tariximizi özlərinkiləşdirməyə çalışır. Məsələn, tarixi Azərbaycan Səfəvi dövlətini İran dövləti kimi təqdim etməyə çalışır, ya məsələn bayaq qeyd etdiyimiz İran Prezidenti belə bu cür ifadələri işlətməkdən çəkinmir və s. Lakin bu iddialar əsassız, heç bir tarixi fakta söykənməyən bir uydurmadan artıq heç nə deyil.   

- Şimali və Cənubi Azərbaycanın nə zamansa birləşmə ehtimalı varmı?

- Tarix boyu ayrı düşsək belə biz bir millətik. Bizim unutdurula bilməyəcək dilimiz, dinimiz, adət-ənənələrimiz vardır. Bir millət və xalq olaraq biz hər zaman birik, ayrı qalan təkcə torpağımızdır. Onu da güman edirəm ki, tarix və zaman qovuşduracaq!

Nicat İsmayılov