Mixail Magid,

publisist, Yaxın Şərq üzrə ekspert, özəl olaraq Eurasia Diary üçün,

Yaxın Şərqdə cərəyan edən hadisələrdə vətəndaş müharibəsi önəmli yer tutur. Suriya digər dövlətlərin sürüşüb düşdükləri qara dəliyə bənzəyir. Bu dövlətdəki daxili münaqişəyə cəlb olunma İran, Türkiyə və Rusiya olmaqla başqa ölkələrdə daxili problemlərin artmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda o Suriya münaqişəsinə cəlb olunan dövlətər arasında ziddiyyətlərin artmasına və toqquşmaların yaranmasına səsəb olur.

ABŞ-ın zəifləməsi – müasir dünyada siyasi böhranın yaranmasının əsas səbəbidir

ABŞ-ın müəyyən qədər bütün dünyada hərbi və siyasi münaqişələrə genişmiqyaslı müdaxilə etmək istəyi və imkanları azalıb.  Bu azalma artıq Obamanın dövründə başlamışdı və Trampın zamanında davam edirdi.

Söhbət tam izolyasiyadan deyil, Amerikanın təsirinin azalmasından gedir. Səbəb kimi isə amerika hərbi bazalarının saxlanması xərclərinin çox olması, İraq və Əfqanıstanda uğursuz müharibə, ABŞ iqtisadiyyatının özündə dərin struktur problemləri gətirilir. Nəhayət, Amerika əhalisi ölkə sərhədlərindən kənarda müharibələrə mənfi münasibət bəsləməyə başladı.

Beləliklə regional güclərin – İran, Türkiyə, İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı, Rusiya, Çin və s. doldurmağa çalışdığı siyasi boşluq yaranır. Bu isə bütün dünyada siyasi qeyri-müəyyənlik və münaqişələrə gətirib çıxarır.

İŞİD-ə qarşı iki koalisiya

Hazırda Suriya ərazisində iki koalisiya hərbi əməliyyatlar aparır. Onlardan birinə Əsəd rejimi, İran, Rusiya və İran tərəfindən idarə olunan şiə qruplaşması daxildir. İkincisi isə kürd qruplaşmasıdır (Xalq özünümüdafiə hissələri). PKK və onlara müttəfiq olan ərəb sünni tayfaları və ABŞ silahlı qüvvərəri və onların müttəfiqlərindən ibarətdir.

İŞİD-in taleyi

İŞİD-in əsas qüvvələrinin məhv edilməsilə vətəndaş müharibəsində də parçalanma müşayiət olundu. ABŞ-ın verdiyi məlumata görə Suriya ərazisində 1-2 mindən az İŞİD döyüşçüsü qalıb.  İraqda da təxminən bu qədərdi.

Bəzi müşahidəçilər hesab edir ki, İŞİD-i dəfn etmək hələ tezdir, belə ki, onun partizan müharibəsi aparmaq üçün böyük ehtiyata malikdir. Lakin bunun tez bir zamanda olacağını demək olmaz. Məsələ burasındadır ki, kürd rəhbərliyi və ABŞ Rəqqa və Deyr əz-Zorada ərəb tayfalarını öz tərəfinə çəkməyi bacarıb. Onlaraın çoxu əvvəl İŞİD tərəfində vuruşub lakin heç bir güllə belə atmadan kürd-amerika koalisiyasına keçiblər. Bu kürdlərin böyük dipomatik uğuru idi.

Digər tərəfdən çox sayda xarici döyüşçü Suriyanı tərk edir, digər regionlara ilk növbədə isə Əfqanıstana istiqamət alırlar. Əfqanıstanda yeni İŞİD bölməsi – İŞİD-Xorasan yaradılır. O Suriya və İraqdakı döyüşçü qüvvəsini özünə tərəf çəkir. İŞİD yalnız Suriya müharibəsində tendensiyaların dəyişəcəyi təqdirdə geri qayıda bilər.

Suriyada kürd-amerikan anklavı

ABŞ kürdlərin və ərəblərin daxil olduğu Dəməşqdən asılı olmayan hökuməti dəstəklədiklərini bəyan etdi. Bu hökumət Suriya Demokratik Şurası adlanır və ABŞ və PKK-ya yaxın olan İlham Əhməd tərəfindən idarə olunur. Lakin onların Suriyaya təsiri hələ ki məhduddur.

Qeyd olunmalıdır ki, bu faktor İran və Türkiyəni yaxınlaşdırdı.

İran inqilab astanasında

Suriyadakı vətəndaş müharibəsi İrana güclü təsir etdi. İran Əsəd rejiminə ildə 6-8 mlrd dollar istisadi yardım göstərir. 500 mln-dan 1 mlrd-a qədər dollarlıq maaliyə yardımını isə Livan  Hizbullahına edir. Hətta bu da aysberqin görünən tərəfidir. İran tərəfindən yaradılmış və maaliyyələşdirilən şiə koalisiyasına Qüds korpusunun elit İran hissələrinə daxil olan 70 minə yaxın adam. Eyni zamanda Suriyada 30 min döyüşçü vuruşur. Burada söhbət bir neçə milyard dollardan gedir.

İran siyasətinin əsas məqsədi nəhəng imperiyanın yaradılması idi. İraq, Suriya və Livanda iranyönümlü qüvvələrin dəstəklənməsilə bu ölkələr İrana müttəfiq olan “şiə ayparası” ərazisinə çevrildi.  Suriyada iran bazaları yaradıldı.  Bütün bunlar İranın həddindən artıq güclənməsinə səbəb oldu.

Lakin nəticədə İran iqtisadiyyatında gərginlik yarandı. İran KİV-ə İran İnqilab keşikçiləri Ordusuna 11 mlrd dollar xərclənməsi və səhiyyə və təhsilə ayrılan xərclərin isə ikiqat azaldılması ilə bağlı daxil olan xəbərlər güclü etiraz doğurdu. Etirazlarda cəmiyyətin bütün təbəqələri iştirak edirdi. “Nə Qəzza, nə Livan, özümü İrana qurban verərəm” və “Suriyadan kənar durun, bizimlə məşğul olun!”.

Rusiya sağollaşır amma getmir

London beynəlxalq strateji araşdırmalar institutunun məlumatına görə Rusiya müharibəyə 8 mln dollar  vəsait xərcləyir. Zəif rus iqtisadiyyatı üçün bu böyük rəqəmdir.

Lakin Rusiya rəhbərliyi silahlı qüvvələrini Suriyadan çıxarmaq istəmir çünki, Əsəd rejiminin davam gətirməyəcəyindən ehtiyat edir. Əks təqdirdə isə pulların və insanların əbəs yerə itirildiyi demək olar. İkincisi Rusiya Suriyadan Yaxın Şərqdəki xarici siyasətinin nəaliyyətlərini möhkəmləndirmək və Qərbə təzyiq vasitəsi kimi istifadə etmək istəyir. Beləliklə Rusiya müharibənin bitdiyini elan etsə də orada mövcudluöunu davam etdirir. Bu il isə onların hərbi əməliyyatlarının rolu şiə koalisiyasının uğur və ya uğursuzluqlarından asılı olacaq.

Türkiyə yolayrıcında

Böyük ehtimalla Türkiyə İdlibdə hərbi əməliyyatlardakı iştirakını gücləndirəcək  və bu regionun Əsəd və İranın birgə bölmələri ilə razılaşma əsasında hər hansı qərar qəbul edəcək. Afrinin blokadası ilə bağlı da səylərini davam etdirəcək. Ancaq Afrində əməliyyat keçirəcəyini demək çətindir. Bu kürd-türk qarşıdurmasının miqyasından asılııdır. Əgər Türkiyə Afrini götürməyə cəhd etsə, kürdlər türkiyədə partizan müharibəsini gücləndirə bilər.

İsrail İrana zərbə vurmağa hazırlaşır

İsrail hazırda Suriya və Livanda İranın mövcudluğuna  son qoymaq üçün bu əraziyə zərbə vurmağa hazırlaşır.

Bu məsələdə İsraili Səudiyyə Ərəbistanı, anti-İran mövqeli ərəb dövlərinin əksəriyyəti dəstəkləyir. Lakin ABŞ İsrailin Suriyaya  zərbə vurmasına mane olur. Burada Amerika və İsrailin maraqları üst-üstə düşmür. ABŞ hələ ki, özünün əsas düşməni kimi İranı yox, İŞİD-i hesab edir.

Bəlkə dəı ABŞ-ın İsrailə bu mənada mane olması onun Qüdsün İsrailin paytaxti elan etməsi qərarını verməsinə səbəb oldu.

Yeni koalisiyalar

Suriya və İraqda həmçinin Yəməndəki müharibələr  Yaxın Şərqdə yeni koalisiyaların yaranmasına səbəb oldu. Türkiyə və İran kürd hərəkatının güclənməsindən çox narahatdır. Türkiyə,İran və Əsəd rejimini  dəstəkləyən Rusiya bu məsələdə yaxınlaşıb. Əsəd və İraq hökuməti isə bu ittifaqı dəstəkləyir. Bura Səudiyyə ilə qarşıdurma yaşayan Qətər də qoşulub.

Digər tərəfdən İsrail-Səudiyyə hərbi və iqtisadi koalisiyası yaradılması müzakirə olunur. Buna həm Səudiyyə hakimiyyətində baş verənlər eləcə də İranın güclənməsi səbəb olub.

Bu koalisiyaların qarşıdurmasının nə ilə nəticələnəcəyini demək çətindir. Yaxın Şərqdə ittifaqlar situativ və müvəqqəti xarakter daşıyır.

Həm də koalisiyalarda iştirak edən dövlətlərin münasibətəri fərqlidir. Məsələn, İsrail və Türkiyə fikir müxtəlifliyi ilə yanaşı, iqtisadi tərəfdaşdırlar və onlar arasında münaqişə yaranacağı ehtimal olunmur. Rusiya İsraillə müharibədə maraqlı deyil. Buna görə rus əsgərləri İsrail təyyarələrinə atəş açmaqdan imtiona edir və bu da İranı hiddətləndirir.

Buna baxmayaraq, Suriya və Livanda İsrail və İran şiələri arasında toqquşmanın yarabnaı ehtimalı hələ də mövcuddur. Bu isə hərbi-siyasi qeyri müəyyənlik yaratmaqla Suriya müharibəsinin gedişatını dəyişəcək əsas faktorlardan biridir.