Liviyada stabilliyin yaranması cəhdləri xarici müdaxilənin tənzimlənməsi ilə başlayır

Son həftə ərzində Tripolidə küçə döyüşlərində 15-i mülki şəxs daxil olmaqla 26 nəfər həlak olub. Qarşıdurmalarda Tarhuna şəhərinin 7-ci Briqadası, 2 Tripoli mərkəzli hərbi bazalar, Tripoli İnqilab Briqadası və Navasi briqadası iştirak etmişdi. Baxmayaraq ki, paytaxtda keçən il ərzində stabillik mövcud olmuşdur, ancaq müxtəlif qruplaşmalar mübarizəni davam etdirirlər. 

Liviyada 2011-ci il inqilabından sonra baş vermiş təhlükəsizlik problemlərinin mövcudiyyəti bir sıra amillərlə bağlıdır. Bunların bəziləri daxili problem kimi Müəmmar Qəddafi rejimindən qalan zəif dövlət institutu digəri isə parçalanmış cəmiyyətin birlik nümayiş elətdirə bilməməsidir. Ən əsası isə, qeyri-stabillik regional və beynəlxalq qüvvələrin qarşıdurma tərəflərini dəstəkləməsi ilə daha da alovlanır. 

Liviyadakı qarışıqlıq sadəcə Liviya üçün deyil, eyni zamanda Avropa və qonşu dövlətlər üçün də mənfi təsir göstərir. Bu münaqişə Avropaya qaçqın axınının artmasına səbəb olur və Liviyanı terror təşkilatlarının bazasına çevirir. İndi isə bu xarici qüvvələr Liviyanın stabilliyinə can atırlar və bu mənada bir çox addımların təcili atılması vacibdir. 

Xarici müdaxilənin iştirakı

Liviyada stabilliyin yaranmasında əlverişli başlanğıc kimi münaqişəni alovlandıran xarici qüvvələrin təsirini məhdudlaşdırmaq hesab olunur. BƏƏ və Misir kimi dövlətlər Liviya üçün nəzərdə tutulan silah sanksiyalarına etinasız yanaşırlar.

Hər iki ölkə Liviyanın şərqini nəzarətə götürən komandir Xəlifə Haftarı dəstəkləyir. Qahirə və Əbu-Dabi həmin şəxsi hərbi personalla və hava hücumları daxil olmaqla  hərbi müdaxilələr ilə dəstəkləyir.

Qatar və Türkiyə isə Haftarın qərbdəki rəqibinə yardım etməkdə təqsirləndirilir.

Avropa ölkələri İtaliya və Fransa da bu münaqişədə iştirak edirlər. Onlar 2011-ci ildə Qəddafiyə qarşı hərbi əməliyyatlara dəstək vermişdilər. Bir neçə ay bundan əvvəl Fransa BƏƏ və Misirin iştirakı ilə Liviyada münaqişənin həllinə dair zirvə toplantısı keçirmişdi. Paris ilin sonuna qədər seçkilərin keçirilməsi fikrini irəli atmışdı. 

İtaliya isə Fransaya əks olaraq ABŞ ilə birləşərək Noyabrda mümkün olacaq Romada beynəlxalq toplantı keçirməyi düşünür. Fransa və İtaliya arasındakı ziddiyətlər beynəlxalq müdaxilənin vahid fikir çatışmazlığında olduğunu nümayiş elətdirir. 

Konstitusiyanın qəbul olunması

Digər bir əsas addım isə Qəddafi dövründən (1969-cu ildən bəri) Liviya üçün problemli məsələ olan konstitusiyanın qəbul olunmasıdır. Fransaya qarşı olaraq Liviyalılar yeni konstiyusiyanın qəbul olunmasını tələb edirlər. 60 nəfərdən ibarət şura yeni bir konstitusiya layihəsi hazırlamışdır. Lakin, bu layihə referendumla 3/2 səs çoxluğu ilə qəbul olunmalıdır. 

Bu Liviya Parlamentinin Nümayəndələr Palatası tərəfindən irəli sürülməlidir. Lakin, Palatanın bəzi üzvləri konstitusiya layihəsinin qəbul olunmasına qarşı çıxırlar. 

Liviya siyasi xadimləri və Fransa kimi xarici iştirakçılar başa düşməlidirlər ki, yeni konstitusiya Liviya xalqını birləşdirəcək. Yeni konstitusiyanın qəbulu eyni zamanda, prezident və parlament seçkilərinin bazasını nizamlayacaq.

Milli Həmrəyliyin yaradılması

Konstitusiyanın qəbulundan əlavə Liviyada təcili olaraq siyasi, hərbi, regional və qruplaşma iştirakçıları daxil olmaqla effektiv birlik təmin olunmalıdır.

BMT-nin Liviyadakı Missiyası milli həmrəyliyin yaradılması ilə bağlı olan bir çox planlar təklif edib. Liviyada iqtisadi və siyasi institutlararası parçalanma və paralel hökümətlər arasında qarşıdurmalar qeyri-stabilliyin əsas mənbəyi sayılır.

Liviyada Mərkəzi bank belə parçalanmış vəziyyətdədir və ölkədə vahid valyuta sisteminin mövcudluğunu sonlandırır. Bu isə maliyyə böhranı və kəskin iqtisadi gerilik ilə nəticələnir. 

Vahid hakimiyyətin olması, hərbinin, təhlükəsizlik orqanlarının və iqtisadi institutların birləşdirilməsi ölkənin stabilliyini təmin edəcək və demokratik seçkilərin aparılmasına təkan verəcək.

Hərbi birləşmələrin ləğvi

Liviyada qeyri-stabilliyin mövcudluğunun digər səbəbi isə hərbi qruplaşmaların sayının artmasıdır. 

Qəddafi rejiminin devrilməsindən sonra Liviyada polis və ordu strukturu zəiflədi və parçalanaraq hərbi birləşmələrə çevrildi. Onlar isə hava limanları, neft mədənləri, sərhəd postları kimi vacib dövlət obyektlərini nəzarətə götürməyə başladılar. Bu birliklərin əsas məqsədi isə şəxsi mənfəətlərinin artırılmasıdır, nəinki siyasi güc əldə etməkdir.

Bu qruplaşmaların dağıdılmasıvə tərki-silah edilməsi üçün ehtiyatda olan hərbiçiləri alternativ iş yerləri ilə təmin etmək vacib sayılır. Lakin hərbi qruplaşmaların rəhbərləri isə şəffaf məhkəmə prosesi ilə məsuliyyətə cəlb olunmalıdır.

BMT Liviya xalqını təhdid edəcək müdaxilələrə yol verənlər üçün sanksiyaların tətbiq olunmasını təklif etmişdir.

Səmərəli stabilliyi təmin etmək üçün Liviyalılar tərəfindən hazırlanmış və beynəlxalq aktorların dəstəklədiyi addımların həyata keçirilməsi vacib sayılır.

Liviyada maraqlı olan tərəflər ölkənin stabilliyinin tez bir zamanda bərpasına və birliyin yaradılmasına səy göstərirlər.

Quma əl-Qamati

Liviyalı akademik və siyasətçi