Müharibələr bəşər tarixinin özü qədər qədimdir. Müharibə haqqında qeydə alınan ən qədim sübut, təxminən 14.000 il əvvəl  olduğu müəyyən edilən Mezolit dövrünə aid 117B məzarlığıdır. 

Müharibələr insanlığa böyük və çoxsaylı zərərlər yetirib. Onlar tarixboyu ölüm, yaralanmalara səbəb olaraq, ciddi  ictimai və iqtisadi infrastrukturlarda ziyan yaradıblar. Həmçinin təhlükəli ordu təlimatları və hərbi texnika inkişafı, dünya sülhünə daha böyük bir təhlükə səbəb olub. Bu araşdırmada müharibələrin pis tərəflərini və ən çox insan ölümünə səbəb olan müharibələr yer alıb.

Ən çox insan ölümünə səbəb olan müharibələr.....

10. Dunqan üsyanı (Ölənlər: 8 - 20,8 milyon)

Dunqan üsyanı on doqquzuncu əsrdə Çində baş verib. Müharibə  Hans (Şərqi Asiyanın yerli Çin etnik qrupu) və Hui (Çin müsəlmanları) vilayətləri arasında böyük bir etnik və dini zəmində baş tutub.

İğtişaş bambuk ağacları qiymət mübahisəsi nəticəsində olub. Üsyanda 20 milyondan çox insan təbii fəlakətlərdən və müharibənin gətirdiyi şərtlərdən, xüsusən də quraqlıq və aclıqdan həlak olub.

9. Amerikanın fəthi (Ölənlər: 8,4 - 38 milyon)

Amerikanın Avropa tərəfindən  müstəmləkələşdirilməsi texniki cəhətdən XVII əsrin əvvəllərində, Qərbi Norse dənizçiləri müasir Kanada sahillərindən kənar ərazilərində məskunlaşdıqdan sonra başlayıb.  Amerikanın fəthi əsasən 1492-1691-ci illəri əhatə edir. 

Bu 200 il ərzində müstəmləkə gücləri ilə yerli amerikalılar arasında gedən müharibələrdə on milyonlarla insan öldürüldü, lakin Kolumbdan əvvəlki yerli əhalinin demoqrafik ölçüsü ilə bağlı konsensusun olmaması səbəbindən ümumi ölənlərin sayını dəqiq demək mümkün deyil.

8. Luşan üsyanı (Ölənlər: 13 - 36 milyon)

Çində başqa bir dağıdıcı müharibə olan An Luşan üsyanı Tan sülaləsinə qarşı 755-ci ildən 763-cü ilə qədər davam edən şiddətli münaqişədir.

Şübhə yoxdur ki, üsyan çoxlu sayda ölümə səbəb olub və Tan imperiyasının əhalisini xeyli azaldıb, lakin ölənlərin dəqiq sayını təxmin etmək çətindir. Bəzi tarixçilər üsyanda təxminən otuz altı milyon insanın, imperiya əhalisinin üçdə ikisinin öldüyünü təxmin edirlər.

7. Birinci Dünya Müharibəsi (Ölənlər: 18 milyon)

1914-cü ilin iyulundan 1918-ci ilin noyabrına qədər davam edən Birinci Dünya Müharibəsi Avropada başladı və zaman keçdikcə bütün dünyanın iqtisadi gücləri bir-birinə zidd olan iki ittifaqda, Antanta və Mərkəzi Dövlətlərdə toplandı.
Ölənlərin ümumi sayına təxminən 11 milyon hərbçi və təxminən 7 milyon mülki şəxs daxildir. Birinci Dünya Müharibəsində ölümlərinin üçdə ikisi döyüşlərdə baş verib.

Ölümlərin əsasən  xəstəlik səbəbindən olduğu qeyd edilir.

 6. Taipin üsyanı (Ölənlər: 20 – 30 milyon)

Taipin Vətəndaş Müharibəsi kimi də tanınan bu üsyan 850-1864-cü illər arasında Çində baş vermiş böyük bir üsyandır. Müharibə Manchu tərəfindən qurulmuş Qing sülaləsi ilə Xristian hərəkatı olan  Sülh Krallığı arasında aparılıb.
O dövrdə etibarlı siyahıyaalma olmadığı üçün üsyan zamanı ölənlərin ümumi sayına dair ən etibarlı hesablamalar təxminən iyirmi-otuz milyon mülki vətəndaş  və əsgərdir. Ölümlərin əksəriyyəti taun və aclıq ilə əlaqələndirilirdi.

5. Ming-Qing keçidi (Ölənlər: 27 milyon)

1618-1683-cü illər arasında gedən Ming-Qing keçidi və ya Qing-Ming müharibəsi, indiki Çinin şimal-şərqini idarə edən Qing sülaləsi ilə ölkənin cənubunu idarə edən Ming sülaləsi arasında baş verib.

Min sülaləsinin süqutuna səbəb olan müharibə təxminən 27 milyon insanın ölümünə səbəb oldu.

4. İkinci Çin-Yapon müharibəsi (Ölənlər: 30 – 35 milyon)

1937-ci ildən 1945-ci ilə qədər davam edən ikinci Çin -Yapon müharibəsi Çin Respublikası ilə Yaponiya İmperiyası arasında silahlı münaqişə idi. 1941-ci ildə Yaponiyanın Perl Harbora hücumundan sonra müharibə Böyük Okean Müharibəsi kimi tanınan dünya müharibəsinin bir hissəsi oldu.
İkinci Çin-Yapon Müharibəsi XX əsrdə Asiyada baş vermiş ən böyük müharibə sayıla bilər və nəticədə döyüş zorakılığı , aclıq və digər səbəblər nəticəsində təxminən iyirmi beş milyon Çin mülki vətəndaşı və dörd milyondan çox Çin və Yapon əsgəri həlak oldu.

3. Üç Krallığın Döyüşləri (Ölənlər: 36 - 40 milyon)

Üç Krallığın Müharibəsi qədim Çində eramızdan əvvəl 220-ci ildən 280-ci ilə qədər davam edən silahlı münaqişələr silsiləsi idi. Müharibədə üç dövlət Wei, Shu və Wu ölkə üzərində hakimiyyət uğrunda mübarizə apararaq birləşməyə və nəzarəti ələ keçirməyə çalışıblar. 

Çin tarixinin ən qanlı dövrlərindən biri olan Üç Krallıq dövrü qırx milyona qədər insanın ölümünə səbəb olan bir sıra amansız müharibələrlə əhatə olunur.

2. Monqolların Avropaya hücumu (Ölənlər: 40 – 70 milyon)

Monqol istilaları və fəthləri 13-cü əsrdə böyük vüsət alıb və nəticədə 1300-cü ilə qədər Asiya və Şərqi Avropanın çox hissəsini əhatə edən geniş Monqol İmperiyası yarandı. Tarixçilər monqol basqınlarını və istilalarını bəşər tarixində ən ölümcül münaqişələr hesab edirlər. Bundan əlavə, onlar özləri ilə taun gətirdilər və onu Asiya və Avropanın bir çox bölgələrinə yaydılar və Qara Ölüm adlanan kütləvi ölümlərə səbəb oldular. Ölənlərin ümumi sayının qırxdan yetmiş milyona qədər olduğu təxmin edilir.

1. İkinci Dünya Müharibəsi (Ölənlər: 60 - 85 milyon)

İkinci Dünya Müharibəsi 1939-1945-ci illər arasında baş verən bəşər tarixinin ən qanlı döyüşü kimi yadda qalıb. Müharibədə 30-dan çox ölkədən 100 milyondan çox insan bilavasitə iştirak edirdi.

Holokost və mülki əhali ölümləri, o cümlədən sənaye və əhali mərkəzlərinin bombardmanlar nəticəsində dağıdılması ilə baş tutan  müharibə , təxminən altmış-səksən beş milyon insanın ölümü ilə bəşər tarixində ən ölümcül münaqişə hesab edilir.

Xəyal Ramiz