Bir vaxtlar məktəb — maarifin, mədəniyyətin və mənəvi tərbiyənin təməl sütunu sayılırdı. O, təkcə bilik məkanı deyil, həm də şəxsiyyətin formalaşdığı sosial güzgü idi. Lakin bu gün Azərbaycanın təhsil sistemində əsas mərkəz artıq məktəb yox, repetitor otaqları, kurs mərkəzləri və onlayn hazırlıq platformalarıdır. Və bu dəyişiklik təkcə pedaqoji yox,həm də sosial, iqtisadi və mədəni mahiyyət daşıyır.
Statistik göstəricilər bu səssiz inqilabı açıq şəkildə sübut edir: Dövlət İmtahan Mərkəzinin məlumatlarına əsasən, ali məktəblərə yüksək nəticə ilə qəbul olunan abituriyentlərin təxminən 90%-i bir və ya bir neçə fəndən repetitor dəstəyindən istifadə edib. Eyni zamanda, Bakı və digər iri şəhərlərdə fəaliyyət göstərən repetitor bazarının illik həcmi 80–100 milyon manat arasında qiymətləndirilir ki, bu da bəzi rayonların illik təhsil xərclərindən çoxdur.
Bu dəyişikliyin fonunda ənənəvi məktəb sistemi getdikcə daha çox simvolik və formal məkana çevrilir. Rəsmi dərslər "məzmun yoxlaması" funksiyasını yerinə yetirir, real nəticə isə məktəbdən kənarda – evdə, kursda, ya da onlayn platformalarda formalaşır. Beləliklə, təhsildə paralelbazar, daha çevik, daha effektiv və daha bahalı sistem yaranır.
Bu proses həm də dərin bir paradoksu ortaya çıxarır: təhsil almaq konstitusion hüquqdur, amma yüksək səviyyədə təhsil almaq artıq iqtisadi imkana bağlı seçimə çevrilib. Nəticədə repetitorluq təkcə peşə deyil, iqtisadiyyata, tendensiyaya və bir növ “alternativ məktəbə” çevrilib. Biz artıq “rəsmi təhsil” və “repetitor təhsili” arasında paralel, bəzən ziddiyyətli, bəzən isə bir-birini əvəz edən iki sistemlə qarşı-qarşıyayıq.
Bu məqalədə həmin sistemin yaranma səbəblərini, böyümə dinamikasını və cəmiyyətə, sosial ədalətə, gələcəyin insan kapitalına olan təsirini təhlil etməyə çalışacağıq.
Rəqəmlər bu barədə nə deyir?
Azərbaycanın təhsil mənzərəsində görünməyən, amma real təsiri günbəgün artan bir iqtisadi sektor formalaşıb: repetitor bazarı. Bu bazar rəsmi statistik hesabatlarda əks olunmasa da, onun təsiri məktəb auditoriyalarında yox, ali məktəblərin qəbul statistikalarında görünür. Artıq məktəb yalnız diplom, repetitor isə nəticə verir.
Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) 2023-cü ilə aid hesabatına əsasən, 600 baldan yuxarı nəticə göstərən abituriyentlərin 92%-i repetitor dəstəyi ilə hazırlaşıb. Bu rəqəm faktiki olaraq onu göstərir ki, məktəb sistemində verilən biliklər, ən azı ali məktəbə qəbul baxımından, yetərli deyil və gənclər bu boşluğu qeyri-rəsmi bazarda doldurmağa məcburdurlar.
Repetitor bazarının iqtisadi miqyası da diqqətəlayiqdir. Təhsil üzrə ekspertlərin hesablamalarına görə, yalnız Bakı şəhərində fəaliyyət göstərən repetitorlar və özəl hazırlıq kurslarının aylıq dövriyyəsi 8–10 milyon manat civarındadır. Bu rəqəm il ərzində 100 milyon manatdan çox bazar həcmi deməkdir və bu, ölkədəki bəzi sahəvi büdcələrdən artıqdır. Bir fəndən repetitorluğun orta aylıq qiyməti 150–300 manat arasında dəyişir. 3 fənn üzrə repetitor dəstəyi alan bir şagird üçün bu, ildə minimum 5000–7000 manatlıq təhsil yükü deməkdir.
Məktəblə müqayisədə bu, ciddi rəqəmdir. Orta məktəb müəllimlərinin orta aylıq əməkhaqqı 500–600 manat arasında dəyişir. Belə bir sistemdə müəllimin məktəbdəki fəaliyyəti yox, repetitorluq isə qazancın əsas vasitəsinə çevrilir. Bu da pedaqoji motivasiyanın məktəbdən kurslara, ev dərslərinə doğru yönəlməsinə səbəb olur.
Bu paralel bazarın böyüməsində onlayn platformalar və rəqəmsal texnologiyalar da katalizator rolunu oynayıb. Son illər xüsusilə pandemiya dövründən sonra onlayn təhsil alətləri – Zoom, Google Meet, Telegram-da qapalı qruplar, ödənişli PDF dərs materialları, TikTok-dərslər kimi formatlar təhsil bazarını daha çevik və daha genişmiqyaslı edib. Artıq müəllimin evində dərs deməsi üçün coğrafi məhdudiyyət yoxdur – kənddə yaşayan şagird Bakı müəllimi ilə onlayn “tədris müqaviləsi” qurur.
Digər tərəfdən, repetitorluq artıq yalnız qəbul imtahanlarına hazırlaşmaq anlamı daşımır. Artıq ibtidai sinif şagirdlərinə, hətta 1-ci sinifə hazırlaşan uşaqlara belə repetitor dəstəyi verilir. Bütün bunlar göstərir ki, repetitor bazarı təkcə orta məktəblərin deyil, məktəbəqədər təhsil və hətta magistratura və doktorantura səviyyələrinin də alternativ platformasına çevrilməkdədir.
Nəticə olaraq, məktəb öz funksiyasını real olaraq itirdikcə, repetitor bazarı bu boşluğu doldurur – lakin pulsuz yox, qiymət qarşılığında. Və bu qiymət, bəzən təkcə pulla yox, təhsildə bərabərliyə inamla da ödənilir.
Məktəb niyə gözdən düşür?
Bir zamanlar məktəb – təkcə təhsilin deyil, həm də sosial nüfuzun rəmzi idi. Müəllim isə yalnız bilik verən yox, həm də mənəvi dayaq, cəmiyyətin hörmət etdiyi şəxsiyyət sayılırdı. Bu gün isə bu mənzərə tərsinə çevrilməkdədir. Sinif otaqları getdikcə daha çox formal ritmə, rəsmi prosedurlara və kağız üzərindəki nəticələrə köklənib. Həqiqi nəticə isə məktəbin deyil, fərdi tədrisin – repetitorluğun adına yazılır.
Məktəbin ictimai imicinin zəifləməsinin bir neçə əsas səbəbi var:
- Həddindən artıq yüklü, amma natamam tədris proqramı
Hazırda məktəblərdə tətbiq olunan kurikulum sistemində nəzəri və bəzən həyatla əlaqəsi olmayan bilik bolluğu var. Şagirdlər gün ərzində 7-8 dərs keçməsinə baxmayaraq, həmin bilikləri real imtahanlarda tətbiq etməkdə çətinlik çəkirlər. Kurikulum test mərkəzli imtahan sistemindən fərqli olaraq, analitik təfəkkürə yox, əzbər biliyə əsaslanır, nəticədə repetitor bazarı bu boşluğu real imtahan yönümlü hazırlıqla doldurur.
- Sinifdə fərdi yanaşmanın olmaması
Təhsilin keyfiyyətli olması üçün müəllimin hər şagirdə fərdi yanaşması vacibdir. Lakin 30-35 nəfərlik siniflərdə bu, faktiki olaraq mümkün deyil. Repetitor dərslərində isə şagird “tək tələbə”dir – bu fərdi yanaşma daha qısa müddətdə daha effektiv nəticə verir. Valideynlər də, şagirdlər də artıq bu fərqi görür və seçimlərini dəyişirlər.
- Müəllimin gəlir zənciri və motivasiya dəyişikliyi
Məktəb müəllimi aylıq 500–600 manat maaşla ailəsini dolandırmaqda çətinlik çəkir. Bu zaman müəllim üçün məktəb artıq tədris yox, “rəsmi iş yeri” anlamına gəlir. Əsl iş isə – repetitorluqdur. Rəqəmsal platformalarda, Telegram qruplarında və onlayn dərslərdə repetitorlar ayda 2000–3000 manata qədər qazanırlar. Beləliklə, müəllimin bilik və enerjisi məktəb yox, əlavə dərsə yönəlir. Nəticədə məktəbdəki dərs formal, əlavə dərs isə “əsl dərs” kimi dəyərləndirilir.
- İmtahan sistemi ilə məktəb dərsinin uyğunsuzluğu
Ali məktəbə qəbul imtahanları test əsaslı və nəticəyə yönəlik formatdadır. Lakin məktəbdə tədris olunan fənnlər, çox vaxt bu imtahan strukturu ilə üst-üstə düşmür. Şagirdlər məktəbdə “bəhsin məzmununu” öyrənir, amma qəbulda testin texnikasını tələb edirlər. Bu disbalans repetitorların təbii üstünlüyünə çevrilir: onlar bilik yox, imtahan keçməyi öyrədirlər. Müasir dövrdə bu, valideyn və şagird üçün daha önəmlidir.
- Valideynin narahatlığı və təzyiqi
Azərbaycanda təhsil yalnız şagirdin deyil, eyni zamanda ailənin də problemi və ambisiyasıdır. Hər valideyn övladını yüksək bal toplasın, yaxşı ixtisasa qəbul olunsun deyə məktəbdən çox repetitora güvənir. Bu sosial təzyiq müəllimləri də fərdi dərsə həvəsləndirir, məktəbdəki dərsləri isə önəmsizləşdirir.
Bütün bu səbəblər fonunda məktəb yavaş-yavaş ictimai etimadını, nəticəyə təsir gücünü və strateji dəyərini itirir. Onun yerini isə tənzimlənməyən, amma effektivliyi danılmaz olan qeyri-rəsmi təhsil bazarı – repetitor iqtisadiyyatı tutur. Bu, təkcə pedaqoji deyil, eyni zamanda sosial ədalət, gələcək kapital və bərabər imkanlar məsələsidir.
Yeni təhsil modeli: Repetitor evi və nəticə mərkəzli şagird
Ənənəvi məktəbin sönükləşməsi, repetitorluğun yüksəlməsi ilə bərabər Azərbaycanda görünməyən, lakin hər evdə yaşanan yeni bir təhsil modeli formalaşıb. Bu modeldə əsas fiqur artıq məktəbli yox, **“imtahana hazırlaşan şagird”**dir. O, gündə 6–7 saatlıq məktəb dərsindən sonra əlavə 3–4 saat da fərdi və ya qrup şəklində hazırlıqla məşğul olur. Əsas hədəf – bal toplamaqdır, yoxsa düşünmək, öyrənmək, araşdırmaq yox.
Şagird artıq şagird deyil –“layihədir”
Bugünkü şagird – bir növ ailəvi təhsil layihəsinə çevrilib. Bu layihəyə hər ay orta hesabla 500–1000 manat arası investisiya qoyulur, kurslara, test kitablarına, onlayn platformalara ödəniş edilir. Hər valideynin gündəmində tək bir sual var: “Neçə bal toplayacaq?” Şagirdin daxili inkişafı, yaradıcı potensialı, fərdi meyilləri isə bu yarışda arxa planda qalır.
Repetitor evi – yeni məktəb, yeni kurikulum
Əksər hallarda repetitorlar bir neçə il öncə məktəbdən uzaqlaşmış, lakin yüksək nəticələr verməyi bacaran tədrisçilərdir. Onların tədris metodikası fərdidir, sərbəstdir, “bürokratik hesabatlar” yoxdur. Onlar müəllim yox, “nəticə üzrə təlimçi” funksiyasını yerinə yetirirlər. Bu "təlimçilər" konkret məqsədə fokuslanır: təkrarlar, test tapşırıqları, vaxt menecmenti və psixoloji hazırlıq.
Beləliklə, repetitor evi artıq alternativ məktəbə çevrilib – burada proqram çevikdir, qiymətləndirmə imtahan nəticəsi ilə ölçülür, təlim fərdiləşdirilir. Məktəblər isə bu zaman yalnız gündəlik və yarımçıq yoxlamaların aparıldığı rəsmi institut funksiyasını daşıyır.
Təhsilin mərkəzində artıq şagirdin inkişafı yox, nəticəsi dayanır
Yeni modeldə şagirdin təfəkkürü, marağı, motivasiyası yox, imtahan nəticəsi və balı əsas göstəriciyə çevrilib. Bu, təkcə məktəb və repetitor münasibətini yox, ümumilikdə təhsilə baxışı dəyişdirib. Bilik öyrənmək artıq bir dəyər deyil – bal toplamaq üçün vasitədir.
Bu mənzərədə isə sual doğur: əgər sistem təkcə nəticəyə fokuslanıbsa, bu nəticənin arxasında necə bir insan formalaşır? Analitik təfəkkürə malik, yaradıcı, sual verə bilən, kritik düşünən gəncmi, yoxsa test mexanizmləri ilə yetişdirilmiş texniki yaddaş sistemimi?
Dərin sosial fərqlər: Təhsil hüququ imkan fərqinə çevrilir
Yeni model təhsildə sosial bərabərsizliyi də dərinləşdirir. Övladını 3 repetitora, 2 hazırlıq kursuna yazdırmaq imkanında olan ailə ilə, aylıq cəmi 100 manatla keçinən ailənin təhsil imkanı eyni ola bilməz. Beləliklə, repetitor bazarı imkanlılar üçün “təbii üstünlük”, azgəlirlilər üçün isə “alternativsiz risk” anlamı daşıyır.
Bu təhsil modeli effektiv görünə bilər – lakin o, uzunmüddətli perspektivdə bilikli yox, yalnız imtahanı keçə bilən nəsil yetişdirir. Və bu, gələcəyin insan kapitalı üçün təhlükəli yoldur.
Alternativ yol: Məktəbin bərpası və repetitor iqtisadiyyatının tənzimlənməsi
Repetitorluq fenomeni – təkcə fərdi təşəbbüslərin artması deyil, həm də məktəbin sistemli şəkildə zəifləməsinin simptomudur. Problemi yalnız “repetitorlar çoxalıb” deyə qiymətləndirmək səthi yanaşmadır. Əsl problem – rəsmi təhsil sisteminin qeyri-rəqabətə çevrilməsi, məktəbin nəticə bazarında oyunçuluq qabiliyyətini itirməsi və təhsilin insani dəyərinin erozyiyasıdır. Bəs bu tendensiyanı necə dayandırmalı? Alternativ və real yol nə ola bilər?
Məktəbin nəticəyə təsir gücü bərpa edilməlidir
Ən vacib addım – məktəb yenidən “əsas təhsil mənbəyi” kimi formalaşdırılmalıdır. Bunun üçün:
İmtahan proqramları məktəb dərs proqramı ilə tam uzlaşdırılmalıdır.
Məktəb müəlliminə real motivasiya verən əməkhaqqı və nəticəyə görə stimullaşdırma mexanizmi tətbiq olunmalıdır.
İmtahanlarda məktəbdaxili qiymətləndirmə nəticələrinin də çəkisi artırılmalı və bu sistem şəffaf qurulmalıdır.
Fərdi dərs bazarı tənzimlənməli, qeyri-formal iqtisadiyyat rəsmi dairəyə keçməlidir
Repetitor iqtisadiyyatı hazırda rəsmi tənzimlənməyən, vergisiz və nəzarətsiz bir bazardır. Bu bazarın formal şəkildə təhsil sisteminə inteqrasiyası həm pedaqoji keyfiyyəti artırar, həm də dövlətə iqtisadi fayda verər.
Repetitor fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması və peşəkar sertifikat mexanizmi tətbiq olunmalıdır.
Tədris keyfiyyətinə görə rəsmi reytinq sistemi qurularaq, valideynlər üçün şəffaf seçim imkanları təmin edilməlidir.
Repetitor fəaliyyətindən vergi və sosial sığorta tutulması, bu sahənin rəsmi iş sektoruna çevrilməsi vacibdir.
Məktəb müəllimi – sadəcə vəzifə daşıyıcısı yox, bilik lideri kimi yenidən formalaşmalıdır
Müəllimin ictimai nüfuzu yalnız maaşla ölçülməməlidir. Ona peşəkar inkişaf üçün daimi təlim imkanları, didaktik innovasiyalara çıxış, mükafatlandırma və müstəqil təşəbbüs hüququ verilməlidir.
Müəllimlərə startap düşüncəsi ilə fərdi layihələr hazırlamaq imkanı, “məktəb içi mini-laboratoriyalar” qurmaq azadlığı tanınmalıdır.
Məktəblərdə müəllim tədris performansına görə dərəcə artımı və rəsmi mükafatlandırma mexanizmləri tətbiq olunmalıdır.
“Məktəbdə yaxşı müəllim var, amma evdə hazırlıq gedir” paradoksuna son qoymaq üçün məktəb daxilində əlavə hazırlıq saatları ödənişli şəkildə müəllimə verilməlidir.
Təhsilin məqsədi dəyişməlidir: bal yox, bacarıq
Uzunmüddətli hədəf – təhsilin nəticəyə yox, bacarığa yönəlik modellə yenidən dizayn edilməsidir. Bu məqsədlə:
Məktəblərdə kritik düşüncə, debat, layihə yönümlü öyrənmə və multidissiplinar yanaşma tətbiq olunmalıdır.
İmtahan sistemində yazılı-analitik suallar, problem həll etmə qabiliyyətini ölçən struktur artırılmalıdır.
Təhsil yalnız qəbul imtahanına yox, həyata hazırlıq modelinə çevrilməlidir – bu, XXI əsr bacarıqları, texnoloji savadlılıq, komandada işləmə, liderlik və fərdi təşəbbüs üzərində qurulmalıdır.
Valideyn və ictimaiyyət maarifləndirilməlidir
Cəmiyyətin təhsilə yanaşması dəyişmədikcə sistem də dəyişməz. Valideynləri “bal toplasın, fərqi yoxdur necə” düşüncəsindən çıxarıb, “şəxsiyyət formalaşsın, özü düşünsün” fəlsəfəsinə yönəltmək lazımdır.
Media və sosial platformalar vasitəsilə təhsilin mahiyyəti haqqında ictimai diskussiya yaratmaq, nümunəvi məktəb modellərini ictimailəşdirmək vacibdir.
Valideyn məktəb əlaqəsi qeyri-rəsmi platformalardan rəsmi təhsil platformalarına keçirilməli, maarifləndirici müzakirələr təşviq olunmalıdır.
Təhsili xilas etmək, yalnız məktəbi yox, həm də gələcəyimizi xilas etməkdir
Repetitor iqtisadiyyatı – bir gerçəklikdir. Amma bu gerçəklik bir nəticədir, səbəb yox. Əgər biz məktəbi gücləndirə bilsək, repetitorluq dəstək aləti kimi qalacaq, əsas mərkəz isə yenidən məktəb, müəllim və real təhsil prosesi olacaq. Əks halda, gələcəyin ali məktəblərinə testlə daxil olan, amma mənalı həyat suallarına cavab verə bilməyən gənclərlə qarşılaşacağıq.
Şahlar Ruhi//EDnews
