XXI əsrin ikinci rübünə doğru irəlilədikcə, dünya daha sürətlə dəyişir və bu dəyişikliklər insanlığı müxtəlif istiqamətlərdən təsir edən problemlərlə üz-üzə qoyur. Texnologiyanın irəliləyişi, iqlim dəyişikliyi, sosial bərabərsizlik və qlobal təhlükəsizlik kimi məsələlər artıq təkcə fərdi həyatlarımızı deyil, həm də dövlətlərin və qlobal sistemlərin sabitliyini sarsıda biləcək gücdədir.
Gələcək artıq yalnız xəyal deyil; o, həm də bizim bugünkü qərarlarımızın, yanaşmalarımızın və gördüyümüz tədbirlərin nəticəsidir. Hər bir ölkə, cəmiyyət və fərd qlobal çağırışlara uyğunlaşmağa məcburdur. İnsanlar daha uzun ömür sürsə də, həyat keyfiyyəti bərabər şəkildə yüksəlmir; texnologiya bizi daha əlaqəli etsə də, insan münasibətləri daha uzaq və soyuq ola bilir. Təbiət bizə əvəzsiz sərvətlər təqdim etsə də, onu qorumaq üçün mübarizə aparmırıqsa, bu sərvətlər tükənir. İqtisadiyyat böyüsə də, onun bəhrələrindən hamı eyni şəkildə faydalanmır.
Gələcək 10 il, insanlığın kollektiv ağılı və iradəsi ilə öz taleyini necə formalaşdıracağını müəyyən edəcək bir dövrdür. Bu dövr həm risklər, həm də fürsətlərlə doludur. Qlobal bir kəndə çevrilən dünyada hansı problemlər üzə çıxacaq, insanlığı hansı çağırışlar gözləyir və bu çağırışların qarşısını necə almaq mümkündür? Bu suallar yalnız alimlərin, siyasətçilərin və liderlərin deyil, həm də hər bir fərdin cavab tapmağa çalışmalı olduğu suallardır.
Bizi hansı məsələlər narahat edəcək? Nələr üçün mübarizə aparacağıq və nələrə görə birlikdə qərar verəcəyik? Gəlin, gələcəyin ən aktual 10 problemi ilə tanış olaq və bu çağırışların miqyasını dərk edək. Çünki gələcək bugünkü düşüncələrimizin və tədbirlərimizin güzgüsüdür.
1.İqlim dəyişikliyi və ətraf mühit problemləri: Təbiətin sonuncu xəbərdarlığı
İqlim dəyişikliyi artıq uzaq gələcəyin problemi deyil; bu, bugünkü reallığımızın ən ağrılı çağırışlarından biridir. Qlobal istiləşmə, ekosistemlərin məhvi və ekstremal hava hadisələrinin artması kimi təsirlər hər il milyonlarla insanın həyatına birbaşa təsir göstərir. İqlim dəyişikliyinin yaratdığı nəticələr, həm ekoloji, həm də sosial sahələrdə özünü göstərərək dünyanın bir çox regionlarında fəlakətli vəziyyətlərə səbəb olur.
Statistik məlumatlar problemin miqyasını daha aydın göstərir. Məsələn, 2023-cü ildə planetimizin orta temperaturu sənaye inqilabından əvvəlki dövrlə müqayisədə 1,2°C artıb. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Paneli (IPCC) xəbərdarlıq edir ki, bu artım 1,5°C səviyyəsini keçərsə, qlobal miqyasda fəlakət riskləri qaçınılmaz olacaq. Həmçinin, hər il dəniz səviyyəsi orta hesabla 3,3 millimetr yüksəlir ki, bu da sahil bölgələrində yaşayan milyonlarla insan üçün təxliyə zərurəti yaradır.
Ekstremal hava hadisələri iqlim dəyişikliyinin ən görünən nəticələrindən biridir. Məsələn, 2022-ci ildə Pakistanda baş verən daşqınlar nəticəsində 33 milyon insan məcburi köçkün oldu, iqtisadi ziyan isə 30 milyard dolları keçdi. Digər tərəfdən, Avstraliyada meşə yanğınları son on ildə rekord səviyyəyə çatıb, 3 milyarddan çox canlı həyatını itirib. Arktikadakı buzlaqlar isə hər il orta hesabla 150 milyard ton itirir ki, bu da qlobal istilik balansını daha da pisləşdirir.
Praktiki olaraq bu problem artıq insan həyatının bir çox aspektlərinə təsir göstərir. Quraqlıq səbəbindən kənd təsərrüfatı məhsuldarlığı azalır; məsələn, Afrikada geniş yayılmış su çatışmazlığı ərzaq qiymətlərini artıraraq milyonlarla insanı aclıqla üzləşdirir. ABŞ-ın Kaliforniya ştatında isə su böhranı nəticəsində 2023-cü ildə fermerlər 10 milyard dollarlıq məhsul itkisi ilə üzləşdilər. Bu cür hadisələr təkcə regional deyil, qlobal iqtisadiyyata da təsir edir.
İqlim dəyişikliyi təkcə ekoloji problem deyil; bu, eyni zamanda insan hüquqları, iqtisadi bərabərlik və qlobal təhlükəsizlik məsələsidir. Məsələn, dəniz səviyyəsinin qalxması nəticəsində Maldiv adaları kimi ölkələr öz ərazilərini itirmək təhlükəsi ilə üzləşir. Bu isə yalnız ərazi yox, eyni zamanda milli kimlik, mədəni irs və suverenlik məsələlərini də gündəmə gətirir.
Bu problemi həll etmək üçün qlobal yanaşma vacibdir. Paris İqlim Sazişi kimi beynəlxalq təşəbbüslər, karbon emissiyalarının azaldılmasını və bərpa olunan enerji mənbələrinin təşviqini məqsəd qoyur. Lakin təəssüf ki, bu tədbirlərin çoxu hələ də kifayət qədər nəticə vermir. Dünyanın ən böyük karbon emissiyaçıları olan Çin, ABŞ və Hindistan kimi ölkələrdə siyasət və iqtisadi maraqlar ətraf mühit məsələlərinə qarşı tədbirlərin tam həyata keçirilməsinə mane olur.
İnsanlıq bu problemin öhdəsindən gəlmək üçün daha ciddi addımlar atmalı və fərdi səviyyədən tutmuş qlobal səviyyəyə qədər hər bir sahədə töhfə verməlidir. Həyat tərzini dəyişmək, enerjiyə qənaət etmək, karbon izini azaltmaq, daha çox ağac əkmək kimi sadə addımlar belə böyük təsir göstərə bilər. Çünki təbiət bizə sonuncu xəbərdarlığını edir və bu xəbərdarlığı görməzlikdən gəlmək bütün bəşəriyyətin gələcəyini təhlükəyə atmaq deməkdir.
2.Qida təhlükəsizliyi: Dünyanı doyurmaq uğrunda mübarizə
Dünya əhalisinin 2030-cu ilə qədər 8,5 milyardı keçəcəyi proqnozlaşdırılır. Bu artım, ərzaq məhsullarına olan tələbatı artırmaqla yanaşı, kənd təsərrüfatı və təchizat zəncirlərinə böyük təzyiq göstərəcək. Artan əhali, iqlim dəyişikliyi və məhdud torpaq resursları arasında balans yaratmaq artıq qlobal cəmiyyətin ən ciddi çağırışlarından birinə çevrilib. Qida təhlükəsizliyi təkcə aclıqdan qurtulmaq məsələsi deyil; bu, həm də iqtisadi sabitlik, ictimai sağlamlıq və beynəlxalq sülh üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) hesabatına görə, dünyada 720 milyondan çox insan 2023-cü ildə xroniki aclıqdan əziyyət çəkib. Bu göstərici iqlim dəyişikliyinin təsiri və qlobal pandemiya kimi səbəblərlə son on ildə daha da artıb. 2022-ci ildə Afrikanın Sahel bölgəsində baş verən quraqlıq milyonlarla insanı aclıqla üz-üzə qoydu. Hindistanda, kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının iqlim dəyişikliyi səbəbindən 17% azaldığı qeydə alınıb. Bu kimi hadisələr yalnız yerli əhalini deyil, qlobal ərzaq bazarını da sarsıdır.
Kənd təsərrüfatı ilə bağlı problemlər
Kənd təsərrüfatının ənənəvi metodları artıq müasir tələblərə cavab vermir. Məhdud torpaq resursları, şirin su çatışmazlığı və məhsuldarlığı azaldan torpaq eroziyası kənd təsərrüfatını təhlükəyə atır. FAO-nun məlumatına görə, dünyada suvarılan ərazilərin 60%-i ciddi dərəcədə deqradasiyaya uğrayıb. Bununla bərabər, hər il təxminən 1,3 milyard ton ərzaq tullantıya çevrilir ki, bu da ərzaq ehtiyatlarının daha səmərəli idarə edilməsini tələb edir.
Bununla yanaşı, iqlim dəyişikliyi kənd təsərrüfatına birbaşa təsir göstərir. Məsələn, Latın Amerikasında qəhvə yetişdirmə sahələri temperaturun artması səbəbindən daralmaqdadır. Eyni zamanda, Cənub-Şərqi Asiyada düyü istehsalı sel və daşqınlar səbəbindən azalır. Bu kimi hallar ərzaq məhsullarının çatışmazlığından əlavə qiymətlərin artmasına da səbəb olur.
Qida təhlükəsizliyinin təmin edilməməsi sosial və iqtisadi problemlərə də səbəb olur. Məsələn, 2011-ci ildə Ərəb Baharı inqilablarının bir səbəbi ərzaq qiymətlərinin kəskin artması idi. Misirdə buğda qiymətinin qalxması kütləvi etirazlara səbəb oldu və siyasi rejimin süqutu ilə nəticələndi. Bu, ərzaq təhlükəsizliyinin yalnız bir sosial məsələ olmadığını, həm də siyasi sabitlik üçün vacib olduğunu göstərir.
Eyni zamanda, müasir texnologiyaların tətbiqi bu problemi həll etmək üçün mühüm addımlardan biridir. Məsələn, İsraildə damcı suvarma texnologiyası vasitəsilə məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı, su sərfiyyatını 40%-ə qədər azaltmaq mümkün olub. Hollandiyada şaquli fermalar vasitəsilə kiçik ərazilərdə böyük miqdarda məhsul yetişdirilir ki, bu da ərzaq təchizatına dayanıqlılıq qatır.
Qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün çoxşaxəli yanaşma tələb olunur. Bu, təkcə kənd təsərrüfatının modernləşdirilməsi ilə məhdudlaşmır. İnnovativ yanaşmalar, məsələn, süni ət istehsalı və GMO məhsullarının daha geniş tətbiqi ərzaq çatışmazlığına alternativ həllər təqdim edir. Məsələn, ABŞ-da Beyond Meat və Impossible Foods kimi şirkətlər bitki əsaslı ət əvəzediciləri istehsal edərək bazarda geniş populyarlıq qazanıb. Çin isə həşərat zülallarını ərzaq sistemlərinə inteqrasiya etməklə ərzaq resurslarının diversifikasiyası üzərində çalışır.
Qlobal əməkdaşlıq da vacibdir. BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərindən biri olan "Aclığa son" təşəbbüsü bu problemin qlobal səviyyədə həlli üçün resursları və strategiyaları birləşdirməyə çağırır. Bu məqsədə çatmaq üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatına sərmayələrin artırılması, həmçinin ərzaq tullantılarının azaldılması üçün effektiv tədbirlər görülməsi vacibdir.
Son nəticədə, qida təhlükəsizliyi hər insanın hüququdur və bu hüququn qorunması yalnız hökumətlərə yox, həm də fərdlərə aiddir. Hər birimiz qida israfını azaltmaq, davamlı istehlak vərdişləri formalaşdırmaq və ekoloji təmiz məhsullara üstünlük verməklə bu qlobal çağırışa cavab verə bilərik. Bu tədbirləri təxirə salmaq insanlığın ən əsas ehtiyaclarını təhlükə altına atmaq deməkdir.
3.Kibertəhlükəsizlik və şəxsi məlumatların qorunması: Rəqəmsal dünyanın görünməz təhlükələri
Dünya rəqəmsallaşdıqca, həyatımızın hər bir aspekti texnologiyaya daha çox bağlı olur. Evlərdən tutmuş iş yerlərinə, səhiyyə xidmətlərindən hökumət idarələrinə qədər hər şey rəqəmsal mühitdə fəaliyyət göstərir. Lakin bu inkişaf kibertəhlükəsizlik sahəsində ciddi boşluqları və riskləri də özü ilə gətirir. Şəxsi məlumatların sızması, korporativ casusluq və kiberhücumlar yalnız fərdlər üçün deyil, həm də hökumətlər və beynəlxalq şirkətlər üçün ciddi təhlükələr yaradır. Rəqəmsal dünya imkanlarla yanaşı, risklər və məsuliyyətlər də təqdim edir.
Kibertəhlükəsizlik sahəsində baş verən insidentlərin sayı hər il eksponent şəkildə artır. Beynəlxalq hesabatlara görə, 2023-cü ildə dünya üzrə kiberhücumların iqtisadi ziyanı 8,7 trilyon dolları keçib. Gündəlik olaraq təxminən 300 min yeni zərərli proqram yaradılır və bunların əsas hədəfləri fərdi istifadəçilər, kiçik bizneslər və dövlət infrastrukturudur. Şəxsi məlumatların oğurlanması ən geniş yayılmış kiber cinayətlərdən biridir: yalnız 2022-ci ildə təxminən 2 milyard insanın məlumatları sızdırılıb.
Dünya Bankının məlumatına görə, rəqəmsallaşmaya ən çox sərmayə qoyan ölkələrdən biri olan ABŞ, 2021-ci ildə Colonial Pipeline kibertəhlükəsi ilə üzləşmişdi. Bu hücum enerji sistemlərini iflic vəziyyətinə salaraq ölkədə geniş miqyaslı panika yaratmışdı. Yalnız fidyə ödənildikdən sonra sistemlər bərpa edilmişdi. Oxşar hadisə 2023-cü ildə Avstraliyada da baş verib: Optus telekommunikasiya şirkətinin məlumatlarının sızması milyonlarla istifadəçinin şəxsi məlumatlarının oğurlanmasına gətirib çıxardı.
Kibertəhlükələr yalnız iqtisadi ziyanla məhdudlaşmır; onlar insanların şəxsi həyatına birbaşa təsir edir. Məsələn, fərdi şəxslərin sosial media hesablarının oğurlanması, onlayn maliyyə fırıldaqları və şantaj halları günümüzün adi problemlərinə çevrilib. Tədqiqatlar göstərir ki, şəxsi məlumatları oğurlanan fərdlər daha çox psixoloji təzyiq və narahatlıq yaşayır. Bəzi hallarda bu, şəxsi və işgüzar münasibətlərin pozulmasına, hətta hüquqi problemlərə səbəb olur.
Şirkətlər və hökumətlər üçün kibertəhlükəsizlik yalnız texniki məsələ deyil; bu, həm də etibar məsələsidir. Məsələn, Facebook (Meta) 2018-ci ildə Cambridge Analytica skandalı ilə istifadəçilərin məlumatlarını sui-istifadə etməklə ittiham olunmuşdu. Bu hadisə yalnız şirkət üçün milyardlarla dollar dəyərində iqtisadi ziyana səbəb olmadı, həm də onun etibarını ciddi şəkildə sarsıtdı.
Süni intellekt və kibertəhlükələr
Texnologiyanın inkişafı, xüsusilə də süni intellektin geniş yayılması kibertəhlükəsizliyi həm daha mürəkkəb, həm də daha təhlükəli hala gətirir. Süni intellekt alqoritmləri vasitəsilə avtomatlaşdırılmış hücumlar həyata keçirilir, deepfake texnologiyası isə insanları aldatmaq üçün istifadə olunur. Məsələn, 2023-cü ildə bir Avropa şirkəti, rəhbərinin səsi deepfake texnologiyası ilə saxtalaşdırılaraq milyonlarla dollar dəyərində fırıldaqçılığa məruz qalmışdı.
Eyni zamanda, süni intellektin müsbət istifadəsi də mümkündür. Kibertəhlükəsizlik sistemləri artıq maşın öyrənmə texnologiyaları ilə təchiz olunaraq hücumları daha tez aşkar edə bilir. Məsələn, IBM-in Watson süni intellekti potensial təhlükələri real vaxtda aşkar etmək və sistemləri qorumaq üçün istifadə olunur.
Gələcək həllər və strategiyalar
Kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün fərdi, korporativ və qlobal səviyyədə kompleks tədbirlər görülməlidir. Fərdi səviyyədə, insanların onlayn təhlükəsizlik vərdişləri formalaşdırılmalıdır. Güclü şifrələrdən istifadə, iki faktorlu autentifikasiya və məlumatların mütəmadi olaraq ehtiyat nüsxəsinin yaradılması vacibdir.
Korporativ səviyyədə, təşkilatlar kibertəhlükəsizliyi prioritet məsələyə çevirməlidir. Müasir təhlükəsizlik sistemlərinin tətbiqi, işçilərin mütəmadi təlimləri və kibertəhlükəsizlik strategiyalarının daim yenilənməsi vacibdir. Məsələn, Google kimi texnoloji şirkətlər kibertəhlükəsizlik üçün milyardlarla dollar sərmayə yatırır və ən son texnologiyaları tətbiq edir.
Qlobal səviyyədə, hökumətlər və beynəlxalq təşkilatlar arasında əməkdaşlıq kibertəhlükələrlə mübarizədə əsas rol oynayır. Avropa İttifaqının GDPR qaydaları kimi şəxsi məlumatların qorunmasına yönəlmiş qanunlar digər regionlar üçün də nümunədir. Eyni zamanda, NATO və digər beynəlxalq təşkilatlar kibertəhlükəsizliyi qlobal təhlükəsizlik strategiyalarının ayrılmaz hissəsinə çevirir.
Rəqəmsal dünya bizə inanılmaz imkanlar təqdim etsə də, bu dünyanın təhlükəsizliyi təmin olunmasa, onun nəticələri daha fəlakətli ola bilər. Kibertəhlükəsizlik, yalnız texniki deyil, həm də etik və sosial məsələdir. Hər bir insan, təşkilat və dövlət rəqəmsal mühitin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün öz töhfəsini verməlidir. Gələcəkdə texnologiyanın inkişafı ilə bu təhlükələr daha mürəkkəbləşəcək, lakin eyni zamanda bu təhlükələrə qarşı daha innovativ həllər də ortaya çıxacaq. Gələcək kibertəhlükəsizlik səviyyəmiz, bugünkü addımlarımızdan asılıdır.