O qanlı, faciəli gecədən 29 il keçib. Amma hələ də vurulan yara sağalmayıb. Yəqin ki, yüz il keçsə də, yenə sağalmayacaq. Xocalı yarası dünya durduqca yaddaşlarımızda qalacaq.

Eurasia Diary soyqırımın növbəti ildönümündə xüsusi material hazırlayıb. Həmin dəhşətli günlərin şahidləri, iştirakçıları, Azərbaycanın dostları erməni faşizminin törətdiyi qətliamla bağlı fikirlərini bölüşürlər.

“Soyqırım insanlıq əleyhinə ağır cinayətdir”, İsrailli jurnalist, politoloq Avraam Reyçel deyir: “1992-ci ildə 613 nəfər günahsız insan – qadın, kişi və uşaq yalnız azərbaycanlı olduğuna görə qətlə yetirildi. Çox sayda insan zorlandı, işgəncə verildi. Əsirlərə qar yedizdirirdilər. Xocalıda əhaliyə verilən humanitar koridor mahiyyətcə tələ idi. Bu ölüm marşına oxşayırdı. Əgər biz soyqırım və kütləvi qırğınlarla mübarizə aparmaq istəyiriksə, qətiyyətli mövqeyimiz olmalıdır. Bu barədə susmamalıyıq və indi soyqırıma qarşı çıxış etməsək, gələcəkdə bu faciə başqa bir millətin başına gələcək. Hesab edirəm ki, bu gün Qərbdə bu problem kifayət qədər yaxşı işıqlandırılmır. Bu vəziyyəti mütləq dəyişmək lazımdır”.

Xocalı şahidi, hərbi jurnalist Riçardas Lapaitis həmin günün dəhşətini hələ də unuda bilmir: “Xocalı öz qəddarlığı ilə bütün müharibələri geridə qoyur. Bu mənim üçün ağrılı mövzudur. Həmin vaxt 23 yaşım vardı. İlk dəfəydi ki, müharibədə idim və buna hazır deyildim. Xocalıya hücum adi hücum deyildi, öncədən tam hazırlıq görülmüşdü. Bütün Ermənistanda axşamdan komendant saatı elan olunmuşdu. Fevralın 25-dən atışma bilərəkdən dayandırılmışdı ki, insanlar sakitləşsin, bu aldadıcı bir sükut idi. Xocalının təqribən 7 min əhalisi vardı... Hava çox soyuq idi. Möcüzə nəticəsində Ağdam mehmanxanasına getdim. Orada da su, işıq yox idi. Mənim kimi möcüzə sayəsində xilas ola bilən Xocalı sakinlərinin arasındaydım. Səhər dəhşətli idi. Ağdam məscidi - hansı ki, indi dağıntılar altındadır - onun ətrafı müqəddəs yerdir, çünki Azərbaycan xalqının qanı və göz yaşları ilə yuyulub. Məscidə ölüləri gətirdilər. Mən hər şeyi gözləyərdim, ancaq onlar sadəcə öldürülməmişdi. 70 yaşında qadın və uşaqlar vardı aralarında. Meyitlərdən birinin başı yox idi, kəllə sümüyünün bir hissəsi, gözlər çıxarılmışdı. 5-6 yaşlarında qız uşaqlarını tam çılpaq halda gətirdilər. Onların kürək və boyun hissələrində kəsilmiş-deşilmiş yaralar, böyrəklər sallanmış vəziyyətdə, balta ilə başın arxa hissəsi kəsilmişdi, yanıq izi vardı. Meyitlərin çoxu yanmışdı. 598 əl və ayaq amputasiya olunmuşdu. Bir qadın meyitinə baxdım, o nə gəldi geyinmişdi, bilinmirdi nə geyinib. Çoxunun əlləri donmuş halda yuxarıya qalxıb, gözlər açıq vəziyyətdə idi. Görünür, yerdə uzanıqlı halda müdafiəyə çalışıb, qışqırıblar. Meyitləri yuyanda aşağıya, küçəyə doğru qan axırdı. Ətrafda çox adam, həmçinin hərbçilər ağlayırdı. Ağdam hospitalında dəhşətli mənzərə vardı. Donmuş, yaralı, döyülmüş insanlar, təsadüfən blokadaya düşüb çıxa bilməmiş gənc qızlar... Mən hələ də onları axtarıram və bəzən tapıram. Onlar danışmağa razıdırlar, ancaq mətbuata çıxmaq istəmirlər, hələ də o yara sağalmayıb. Hər il bu günlər onlar üçün əzabvericidir, hətta mart ayı başlayanda hava qızınanda belə. Ermənilər eybəcər hala salınmış meyitləri onların ailələrinə, yaxın qohumlarına taxıl və benzin qarşılığında satırdılar. Əsirlikdə olanlar sanki insan deyildi, gəzən məxluq idilər, onların qəlbi incidilmiş, inancı sınmış, ruhu əzilmişdi. Ermənilər əsirlər içində hərbiçi olanları və əhaliyə kömək edənləri tapıb öldürürdülər. Xocalılar öz müəllimlərini və uşaqları bir sinifdə oxuyan qonşularını, erməni polisi, erməni həkimi qatilləri arasında görəndə bunun necə baş verdiyini anlaya bilmirdilər. Ermənilər buna illərlə hazırlaşmışdılar. Əsirlikdən qayıdan insanların çoxu intihar edirdilər. Qadınlar ailə qurmadılar...”

Trend İnformasiya Agentliyinin Baş direktorunun müavini Gülnarə Məmmədzadə bildirib ki, indi çox məsuliyyətli zamandır: "Dünya erməni faşizmini tanımalıdır. Azərbaycanlılar özlərinə aid olan torpaqlara qayıdır. İndi Xocalı cinayətini törədənlər məsuliyyətə cəlb edilməsi zamanıdır. Erməni cəmiyyəti revanşist əhval-ruhiyyədədir. Törətdiyi cinayətlərin məsuliyyətini anlamır. Ermənilər qanunsuz yaşadıqları rayonlarımızı tərk edərkən Azərbaycan onlar üçün humanist şərtlər yaratdı. Ermənilər isə onlara aid olmayanı yandıraraq və minalayaraq çıxdılar. Onlar yenə regionda xaos və müharibə səbəbkarıdır. Hesab edirəm ki, beynəlxalq ictimaiyyət erməni hərbçilərini cinayət məsuliyyətinə cəlb etməlidir və bu bütün bəşəriyyət üçün vacibdir".

Rusiyalı tarixçi və hüquqşünas Oleq Kuzneçov bildirib ki, bu təkcə bəşəriyyətə qarşı cinayət deyil, həm də Suriyadakı terror aysberqinin görünən tərəfidir. "Xocalı soyqırımında Yaxın Şərqdən, xüsusilə Livan və Suriyadan olan terrorçulardan ibarət “Arabo” batalyonunun komandiri ABŞ vətəndaşı, erməni əsilli Monte Melkonyan və onun sağ əli Jirayr Sefilyan erməni terrorizminin başında gəlirdi.  Onlar Qərbin dəstəiylə Sovetin dağılması üçün fəaliyyət göstərirdi".

Xocalı şahidi, ehtiyatda olan polkovnik Əsəd Fərəcov danışır: “Mən Əfqanıstanda xüsusi bölmələrdə terroristlərlə mübarizə şöbəsinə rəhbərlik etmişəm. Qarabağ üzrə hərbi ekspert kimi Prezidentin yanında fəaliyyət göstərmişəm. Xocalı faciəsi günü biz Ağdamda idik. Erməni batalyonlarından birinə Seyran Ohanyan rəhbərlik edirdi. Sarkisyan dinc əhaliyə qarşı törətdiyi cinayət barədə danışanda “Biz streotipləri dəyişdik. Azərbaycanlılar elə düşünürdü ki, biz mülki əhaliyə qarşı cinayət törətmərik” deyir. Bu şəxs terrorizmdən danışır. Onların verdiyi humanitar koridor da sadəcə tələ idi.

Sonradan Çingiz Mustafayevlə birlikdə vertolyotla həmin əraziyə gəldik, çəkiliş etdik. Biz gördüklərimizdən şokdaydıq. Növbəti dəfə Çingizlə birgə fransız, iranlı, türk, rus jurnalistlər də gəldi. Jurnalistlər şokdaydı, operatorlar ağlayırdılar. İkinci dəfə gələndə meyitlərin bəzilərinin başının skalpı çıxarılmış, qulaqları, barmaqları qoparılmış, eybəcər hala salınmışdı. Sonradan erməni qatillərdən əsir götürəndə niyə yenidən gəldiklərini soruşdum. Dedi ki, ermənilər bizə əlavə pul verirdilər bunu etmək üçün.

Biz qisas almaq istəyirdik. Komandir Allahverdi Bağırovun rəhbərliyi ilə Xocalı özünü müdafiə dəstəsinin başçısı Şirin Mirzəyev, Yaqub adlı Qatır Məmməd, İlham Orucov hərbi əsirləri azad etdilər. Qatır Məmmədin oğlu Canpolad döyüşdə həlak oldu. O oğlunun meyitini dəfn etmək üçün döyüş meydanını tərk etmədi.

Bir epizodu Leyla xanıma danışanda ona çox təsir etmişdi. Orada bir qadın meyiti uşağını bərk qucaqlamışdı. Biz uşağı götürdük. Ağdam məscidində uşaq ayıldı, o, sağ idi. Leyla xanım istədi o uşağı tapaq və taleyini öyrənək. Elə bir günün içində onu tapdıq. O, Bakıda onu övladlığa götürən valideynləri ilə yaşayır. İnstitutda oxuyur. Yaxşı bir qız kimi böyüyür", deyə Ə.Fərəcov bildirib.  

İsrailli beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspert Arye Qut: “Hər il özümə sual edirəm, biz Xocalı ilə əlaqədar nə edə bildik, nəyi edə bilmədik. Deyə bilərəm ki, çox şey edə bilmişik. Mən və İsraildəki Azərbaycan Evi tərəfindən son dövrdə 20-25 məqalə yazılıb. Atamla birgə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyilə “Ağrı” adlı 5 dildə çap edilən roman işıq üzü görüb. Bu kitab Xocalı şahidlərinin dedikləri əsasında qələmə alınıb. Xocalı cinayətkarları beynəlxalq məhkəməyə verilməlidir. Biz bu missiyanı üzərimizə götürməliyik", deyə A.Qut qeyd edib.

Moldova Respublikasının ombudsmanı, Moldova vəkillər Kolleqiyasını üzvü Aureliu Qriqoriu da həmçinin bildirib ki, Azərbaycan Xocalı ilə bağlı cinayət işinin açılması üçün qətiyyətli addımlar atmalıdır: “Bütün subutlar var. Bu işi axıra çatdırmaq lazımdır”.